Médicos e guerrilla: Os sanitarios nas redes de apoio á resistencia antifranquista

No ano 1945 Benigno Andrade, “Foucellas”, o máis emblemático e popular dos guerrilleiros antifranquistas galegos, feriuse accidentalmente coa súa arma de fogo. Conseguiu ser atendido nun primeiro intre polo médico de Ordes Antonio Concheiro, e mais tarde polo de Tordoia, José Camino Quintáns (antigo militante do Partido de Centro). Logo, os seus compañeiros da guerrilla levárono, con nome falso, ao sanatorio compostelán do prestixioso Dr. Ramón Baltar, onde lle fixeron varias radiografías. Pola necesidade de ser intervido, foi trasladado, operado e internado de forma clandestina no Sanatorio San Nicolás na Coruña e permaneceu alí varias semanas ata a súa alta. Os médicos que o atenderon foron Joaquín García, Ramallal Rumbo e Gaspar Araujo (vinculado ao republicanismo moderado da Coruña), e parece que tamén Eliseo Sánchez Otero (encadrado na dereita republicana). Unha vez convalecente, foi trasladado a unha casa de apoio no barrio coruñés de Monelos, sendo atendido neste tempo polo Dr. Chacártegui. O médico Concheiro foi detido e encarcerado, mais as declaracións de Foucellas diante do fiscal conseguiron que non fose condenado (De Toro, 2020). O médico Fernando Chacártegui Barbier, foi detido en 1946 e condenado a un ano de cadea. Ramón Baltar Domínguez era profesor da Facultade de Medicina e cirurxián no Hospital Real de Santiago. No seu sanatorio particular en Santiago deu apoio médico a fuxidos e guerrilleiros (De Toro, 2020). Neste círculo de sanatorios medico-cirúrxicos privados na contorna da Coruña, temos tamén o ingreso clandestino nun deles e intervención cirúrxica correndo 1942 ao guerrilleiro Evaristo Candelas, facilitado polo estudante de Medicina, Demófilo Pedreira Rumbo, vinculado ao PCE e familiar do dono do sanatorio. Ferrolterra Nesta comarca temos que destacar o labor de axuda e apoio que fixo o médico de Neda, Francisco Cebreiro Barros. Formou parte da corporación republicana (ORGA e IR) do concello de Neda. Foi represaliado e estivo preso varios meses na guerra e posguerra. Traballou case sempre na consulta privada que tiña no Pazo da Mercé onde residía e daba axuda á guerrilla. A relación de apoio/auxilio sanitario á guerrilla antifranquista e aos seus enlaces foi facilitada por médicos e practicantes galegos Outros nomes de médicos na zona foron Enrique Quintero (As Neves), Manuel Rodríguez (Mugardos), pero tamén médicos aínda non identificados atenderon na zona da Cruz do Pouso-Xuvia ou en Pontedeume, a varios guerrilleiros nos anos 1943-45. O practicante de confianza da guerrilla antifranquista de Ferrolterra era Raimundo Otero Brañas, de orientación libertaria, detido por prestar axuda ao guerrilleiro Francisco Martínez “Pancho”, ferido de bala en novembro de 1954. O ultimo guerrilleiro galego, “Curuxás” En 1967 apareceu en Vilamor (Toques), o corpo sen vida de Ramón Rodríguez Varela, “Curuxás”. Viviu entre o monte e o acubillo dos veciños polas terras de Melide e a Ulloa, e foi atendido nalgunhas ocasións polos médicos da zona de Melide (Juan Segade Vidal e Alberto de la Fuente Rodríguez) e de Palas de Rei (Constantino Grandío Seijas). O Dr. Segade Vidal tratou Curuxás en varias ocasións, en 1943 por causa dunha afección pulmonar. Fora destituído, multado e desterrado a zona de Vimianzo durante a guerra pola súa adscrición á Fronte Popular, regresando logo a Melide (Parrado, 2009). Ourense Unha importante zona de actividade guerrilleira antifranquista foi a provincia de Ourense, especialmente na “raia” con Portugal, na zona do Macizo Central e tamén no Oriente da provincia, nos territorios montañosos de Trevinca, lindeiros con León e Zamora. Os médicos Antonio Concheiro e Fernando Chacártegui foron detidos por prestar apoio a “Foucellas” Da zona limítrofe coa Seabra ou na ”raia seca”, temos aínda poucos datos sobre apoio sanitario á guerrilla. Destacar o practicante Manuel Alonso San Román, veciño de Vilavella-A Mezquita, condenado a nove anos de cárcere por pertenza a Sociedade Obreira do Ferrocarril, e que deu axuda sanitaria á guerrilla das Frieiras tras quedar en liberdade. Ás veces a guerrilla recorreu á axuda dos médicos de Portugal nos pobos da raia. O investigador Xosé Rodríguez Cruz en conversas co guerrilleiro Cándido Losada “Malvavisco”, faloulle do Dr. “Carabullo” de Moimenta-Vinhais. Na comarca do Ribeiro, temos o médico Francisco Bejarano Fraile, militante do PCE, que estivo encarcerado en Camposancos e Santa Isabel (Santiago) até 1942. Exerceu por Cortegada, Castrelo e Ribadavia, e serviu de enlace ca guerrilla. As terras agrestes do Macizo Central Ourensán (Trives, Manzaneda, Chandrexa de Queixa...) e a Serra de San Mamede foron refuxio e lugar de acubillo de moitas partidas guerrilleiras (Mario de Langullo, a IIª Agrupación Guerrilleira...) até os anos 50. Segundo o guerrilleiro Camilo de Dios, preto de Baños de Molgas tiñan un punto de axuda e enlace. Referíase, se acaso, á casa do veterinario Felipe Martínez situada na aldea de Almoite, a 1,5 Km de Baños de Molgas (Marco, 2011). O seu fillo, José María Martínez Cerviño "Jaime” pertencía á II Agrupación Guerrilleira de Galicia, e era o encargado de subministrar material sanitario ao grupo, que sofre a caída e asalto na súa base na Edreira (Serra San Mamede) en 1949 (Domínguez, 2016). Na montaña de Trives estivo o catedrático de Medicina de Santiago Ulpiano Villanueva de Castro consultando un guerrilleiro doente por iniciativa dos médicos da zona que o atendían. Polo que conta Borobó (2003) o catedrático “viaxou unha e outra vez de Santiago á aldea de alta montaña ourensá, sendo coñecedor de que aquel caso era irreversible. Somente para aliviar coa súa palabra os sufrimentos do moribundo guerrilleiro”. Descoñecemos a identidade dos médicos locais e do guerrilleiro. A partida de Casto Cabezas permaneceu activa na zona da Baixa Limia e no Couto Mixto até os anos corenta. O médico de Porqueira Benito Rodríguez, antigo militante do Partido Republicano, semella que lles prestou axuda médica en momentos difíciles. Na zona de A Merca exerceron os irmáns Roberto e Federico Lloria Llovera, médicos valencianos represaliados polas súa pertenza a exército republicano. Tras anos de cárcere, ambos acabaron exercendo en Ourense. Segundo fontes familiares, Roberto Lloria, que estivo como médico na Manchica-A Merca entre 1946-55, nalgunha ocasión axudou a guerrilleiros feridos de bala. O seu irmán Federico, foi un importante membro da directiva do PCE ourensán entre 1945 e 1948. Os médicos José Mel e Miguel Piedra colaboraron cun hospital clandestino operativo en Foz nos anos 40 para apoio de fuxidos da Europa ocupada e de guerrilleiros da Mariña Na capital ourensá é obrigado citar o xinecólogo e directivo do Partido Galeguista, Manuel Peña Rey, tamén represaliado e que axudou e deu apoio á guerrilla. Na zona de Valdeorras próxima a Trevinca tamén sabemos do médico do Barco de Valdeorras Gonzalo Gurriarán, que en Vilamartín atendeu o guerrilleiro alcumado “Corchas” a comezos dos anos corenta. Noutra ocasión, este médico foi conducido até o lugar onde se atopaba Mario de Langullo, por medio dun enlace da guerrilla. Este enlace, adoitaba levar medicamentos fornecidos polo Dr. Gurriarán para outros guerrilleiros. Do Bierzo á Mariña pasando por Lugo M oi preto de Trevinca, na bisbarra do Bierzo, houbo naqueles anos unha intensa actividade guerrilleira que aínda segue a ser estudada nos traballos de Santiago Macías ou no interesante proxecto do grupo de investigación “Sputnik Labrego”. Algúns médicos bercianos pagaron coa súa vida esta colaboración, tal que Lodario Gavela Yáñez, médico titular de Perenzais no val de Fornela: Lodario, que foi executado por unha contrapartida da Garda Civil nunha emboscada no monte en 1947 (Heine, 1980), atendía e daba cobertura sanitaria á guerrilla da zona. Parece que na aldea de Prado de Somoza en Vilafranca do Bierzo se instalara unha especie de sanatorio clandestino, tamén visitado polo médico Gavela (Macías, 2020). Noutra zona do Bierzo, xa mais preto das montañas do Teleno, A Cabreira e Trevinca, existiu outro hospital clandestino que atendía os guerrilleiros. Funcionou entre 1943-1948 en Carracedo do Mosteiro-Cacabelos baixo a protección de Alexander Easton. Este era un enxeñeiro inglés establecido na zona desde 1931 e que exerceu de axente do servizo secreto británico desde 1941 até 1948 en que foi detido e expulsado do país. Atendían o referido hospital, que se atopaba na vivenda de Easton, o médico Genadio Núñez Antón e o practicante Ángel Basanta García, ambos de Cacabelos. O Dr. Núñez fora médico municipal en Ponferrada na República e destacado socialista (Cabañas, 2018). No concello de Ourol (Lugo), o médico Carlos Vázquez Penabad foi enlace da guerrilla e prestaba asistencia á mesma nos anos 40. Simpatizante socialista, recibiu numerosas presións e ameazas, ademais de ser multado. Na Mariña, e a través de traballos publicados por Xosé Ramón Ermida (1998), soubemos da existencia en Vilaxoane-Foz dun hospital clandestino destinado a fuxitivos pertencentes ás forzas aliadas durante a IIª Guerra Mundial, e que foi organizado dende o consulado británico en Ribadeo; este, apoiouse nos socialistas da zona para establecer redes de espionaxe. Estaba situado na fermosa casa indiana “Villa Modesta”, vinculada á familia de Ramón Couto, un coñecido socialista da localidade. Este hospital estivo atendido polos médicos Miguel Piedra Guardia e José Mel Pérez, natural de Alfoz e presidente de Izquierda Republicana en Foz. O Dr. Piedra chegou a Foz en 1942 tras ser represaliado, depurado e confinado a exercer a máis de 300 km de Madrid. Este médico deu tamén apoio á guerrilla da zona e tivo relación co mítico guerrilleiro “Gardarríos”. Por terras de Chantada exerceu o médico Mariano Cedrón Noguerol, que foi directivo do Partido Republicano Radical na II República, polo que resultou expedientado e sancionado. Segundo datos orais, axudou a enlaces e directamente a guerrilleiros feridos na zona de Sabadelle-Chantada nun episodio dos anos 40. Outros nomes foron o médico puericultor José Rodríguez Pedreira (Lugo) ou Josefina Martínez Biel, axudante de odontoloxía que en 1949 foi detida e xulgada por prestar atención dental á guerrilla na zona de Monforte-Pobra de Brollón. De seguro non están todos os nomes, pero queden estas liñas dedicadas a todos os profesionais sanitarios que nos días difíciles da “Longa Noite de Pedra” prestaron un servizo impagábel, poñendo coñecementos e material médico a disposición da guerrilla antifranquista e dos seus enlaces e familias.