A Federación de Guerrillas Galiza-León: "Era verdadeiramente o Exército Republicano"

Hai varios momentos chave na historia da guerrilla do noroeste, e o primeiro é outubro de 1937. Coa caída da fronte de guerra en Asturias e León, ducias de persoas emprenden o camiño de regreso cara ás súas zonas de orixe. Isto ten unha repercusión especialmente intensa nas comarcas de Valdeorras, Quiroga e O Bierzo, onde moi pronto van comezar a xurdir os primeiros grupos de fuxidos. Desde o ano 38 comezan a ter moita máis mobilidade e unha actividade maior. Amplían as súas zonas de actuación cara ao oriente da provincia de León ―especialmente na comarca de Cabreira― e cara ao sur, á raia con Portugal. Xa no mes de xaneiro de 1939, temos conta de nove grupos repartidos nesta bisbarra, con actividade e contacto entre eles. Pero, o longo dese ano, varios destes grupos comezan a desaparecer por mor da represión, nuns casos, ou das presentacións, noutros. O certo é que, a finais de 1939, as cousas no monte non teñen moita perspectiva de futuro e moitos destes fuxidos tentarán saír ao exilio a través de Portugal. Aséntanse moi preto da Galiza, na aldea de Sernande, onde toda esta historia volvería mudar nos últimos días dese mesmo ano 39, cando chega un grupo de 12 fuxidos asturianos. Para entón, os grupos están espallados entre Casaio, Cabrera, Valdeorras e Portugal, e os que quedaran en Sernande farían entender aos asturianos a imposibilidade de permanecer no lugar sen estar ben armados. O plan pasaría por volver cara a Asturias, coller armas e de novo regresar a Portugal, todo isto, cruzando a pé un territorio amplísimo, pero coa axuda dun dos fuxidos bercianos que faría de guía. A primeira parada deste camiño sería o núcleo central dos fuxidos do oriente da Galiza, os montes de Casaio. Apenas mes e medio despois da súa chegada, en febreiro de 1940, o grupo de asturianos chegaría a un dos lugares de maior repercusión na resistencia de todo o Estado e, alí, tomaría contacto co resto de fuxidos asentados nestes inmensos vales. Foi alí, nese mesmo momento, onde a historia da loita contra o fascismo daría un novo paso. Casaio O plan continuou sen maiores cambios e cara ao verán dese ano 40 o grupo de asturianos, agora incrementado con máis fuxidos, arribaría novamente aos vales de Casaio (Carballeda de Valdeorras), despois dunha viaxe carrexada de desventuras; fame, mortes, tormentas de neve a finais de xuño. A finais do mes de xullo comezaría un novo intento de saída a través da fronteira. E, novamente, este segundo intento sería un fracaso aínda máis profundo que o primeiro. Entre o mes de agosto do 40 e abril do 41, os restos dos grupos que se foron repartindo entre Sernande, Porto, Castro Laboreiro, Valdeorras e Cabreira irían retornando e reuníndose nos montes de Casaio. E daríanse conta da nova realidade: non quedaba outra que continuar resistindo desde as montañas e esperar. E desde esa nova perspectiva, os grupos fuxidos deciden organizarse, deixar de ir cada quen o seu e buscar a fórmula de resistir dun xeito máis ou menos seguro. Nese mesmo verán, farán unha intensa campaña de accións económicas que lles van permitir dar outro paso moi pouco usual nunha loita guerrilleira: asentarse nun lugar. A comezos do outono de 1941 nacería un lugar emblemático para o futuro da guerrilla do noroeste: a “Ciudad de la Selva”. A Federación vai destacar pola súa unidade no político, prohibindo de maneira expresa a propaganda partidista e primando o antifascismo como lema básico da súa loita Este espazo, tan diáfano no seu nome, estaba conformado por un conxunto de chozos en varios dos vales de Casaio; Os Burgozos, As Morteiras, A Bruña. É neles onde estes grupos de guerrilleiros en cernes terían unha cousa da que adoeceran até o de agora: tempo e tranquilidade. Desa mestura van darse os pasos definitivos cara ao futuro e, especialmente, vanse asentar as bases do que ía ser a primeira organización guerrilleira de todo o Estado. O congreso do Ferradillo Coa tranquilidade aportada pola "Ciudad de la Selva", no mes de decembro de 1941 os grupos, agora xa si, de guerrilleiros darían forma ao primeiro regulamento da por entón chamada Federación de Guerrillas Populares. Neste regulamento, eses grupos máis ou menos dispersos e illados de fuxidos vanse converter nunha unidade guerrilleira dividida en dous estamentos. O exército da república, desfeito desde outubro do 37, organízase de novo catro anos despois, concretado a súa primeira xuntanza no tan renomeado congreso fundacional de Ferradillo, no mes de abril de 1942. Xa desde ese primeiro congreso, comezou un proceso de crecemento e organización que levou á súa primeira estrutura estábel: o Comité Director, formado polo xefe e tres axudantes; e cinco zonas de actuación con xefatura e axudante de xefatura ―Bierzo, Cabrera, Casaio, Valdeorras e Ancares. Ao longo dese ano e mediados do seguinte, crearíanse dous novos grupos e modificaríanse os regulamentos, aprobados no segundo congreso, decorrido xa na "Ciudad de la Selva" no mes de maio de 1943. Neses primeiros meses, a Federación vai destacar por varias cuestións. Unha é a súa unidade no político, prohibindo de maneira expresa a propaganda partidista e primando o antifascismo como lema básico da súa loita. E, por outro lado, o seu illamento das organizacións dos exilios interior e exterior. Este segundo acabaríase a mediados do 43 cando, por mediación das familias dos guerrilleiros asturianos, a Federación tomaría contacto cunha representación da Unión Nacional Española (UNE). En setembro dese mesmo ano pasarían a formar parte de maneira oficial desta organización, presentada polo seu representante como unha organización unitaria e antifascista, na que estaban representadas todos os partidos. Deste xeito, a Federación de Guerrillas Populares pasaba a formar o I Corpo da Federación Nacional de Guerrillas de Unión Nacional A evolución da organización continuaría nos meses e anos seguintes, realizando diferentes plenos e congresos guerrilleiros, coa elaboración dun xornal, El Guerrillero ―editado entre Santalla e Carucedo, ambos no Bierzo e Ramalledo (Montecubeiro, Castroverde)― e coa creación das Agrupacións. Serían estas a maior novidade en canto o esquema orgánico, creando a I, xeograficamente adscrita á provincia de León, no mes de setembro de 1944, no IV Congreso. A II, correspondente á provincia de Ourense, sería creada pouco despois do V Congreso, decorrido no mes de marzo de 1945 na "Ciudad de la Selva" e estaría dirixida polo asturiano Mario Morán, o andaluz Florencio Pérez e o galego Eduardo Pérez Veiga, contando con catro guerrillas estabelecidas en Casaio, Viana, Valdeorras e Trives. Tamén crearían unha III Agrupación, neste caso abarcando as provincias de Lugo e A Coruña, no mes de agosto de 1945. Pero esta última sería a que traería consigo os maiores problemas estruturais da Federación. Esta nova Agrupación estaría controlada dunha maneira directa polo Comité Provincial do PCE de Lugo, rompendo deste modo a unidade e o apartidismo regulamentados pola Federación. Os desencontros entre Marcelino Fernández ‘Gafas’ e Marcelino Rodríguez ‘Marrofer’ serían unha constante durante os meses seguintes, chegando á separación da citada Agrupación da Federación no mes de decembro dese mesmo ano 45. O final da Federación A crise que se abriu coa separación da III Agrupación non quedaría aí, senón que acabaría por provocar o súbito final da Federación. Desde meses atrás, a influencia do PCE e dos guerrilleiros vencellados ao mesmo notouse dun xeito moito maior nas filas da Federación. E esa loita polo control da guerrilla entre federados e comunistas ―que, realmente era unha loita entre Unión Nacional, do PCE, e Alianza Democrática, do resto de organizacións políticas no exilio―, estouparía durante a realización do VI Congreso, no mes de xaneiro de 1946, nos vales de Casaio. Tras a votación e aprobación da separación da Federación de UNE, os guerrilleiros comunistas decidiron escindirse da organización guerrilleira. E os guerrilleiros que si seguiron federados mudarían unha outra vez o nome da organización, chamándoa, agora si, a Federación de Guerrillas de León-Galiza. A desaparición de facto da Federación prodúcese en xullo de 1946, malia que moitos dos homes e mulleres que formaban parte das súas estruturas seguirían varios anos máis nas montañas do Bierzo e da Galiza A esas liortas internas vaise unir o factor máis determinante nos continuos pasos atrás que os grupos guerrilleiros ían sufrir desde ese momento: a represión. Esta, comezou xa no mes de xuño de 1945, coa morte de tres guerrilleiros e dous enlaces en Columbrianos (Ponferrada) e seguiría coa desarticulación dunha boa parte da rede de enlaces que mantiña as comunicacións pola antiga estrada N-120 entre Ponferrada e O Barco de Valdeorras ―serían detidas un total de 124 persoas―. E este avance das forzas policiais da ditadura acabaría por levalos ao corazón da loita guerrilleira, á propia "Ciudad de la Selva". No mes de xullo do ano 46, tras algúns acercamentos entre guerrilleiros federados e comunistas, desenvolveuse unha nova xuntanza nos vales de Casaio, nomeada como o congreso da reunificación. Durante o transcurso do mesmo, producíronse varios ataques contra os puntos ocupados polos grupos de resistencia, acabando de xeito consecutivo cos campamentos do val das Morteiras e da Bruña. E nun terceiro ataque, o día 27 de xullo, acabaría coa vida dos guerrilleiros Arcadio Ríos e Francisco Elvira. Tras o ataque, os grupos dispersaríanse entre O Bierzo, Ourense e Lugo. O Estado Maior non volveu xuntarse nunca máis e as estruturas vangardistas da Federación desfaranse case por completo. É deste xeito que poderíamos afirmar a desaparición de facto da Federación de Guerrillas de León-Galiza a partir do mes de xullo de 1946, a pesar de que moitos dos homes e mulleres que formaban parte das súas estruturas seguirían aínda varios anos máis nas montañas do Bierzo e da Galiza.