Actrices da resistencia: mulleres na guerrilla antifranquista

Cando elas aceptaron transmitir un relato persoal da súa experiencia resistente naquelas pequenas localidades da Galiza e de León, estas mulleres manifestan en que medida aquel era específico. Isto é verdade nas modalidades da súa entrada en resistencia e no lugar que lles era reservado no seo da guerrilla. Cando elas expoñen os móbiles e os motivos do seu compromiso, a maioría afirman que estaban movidas por lazos de amizade, de veciñanza, de parentesco ou por vínculos de amor, máis que por móbiles ideolóxicos ou por lóxicas de pertenza partidarias. É o caso de Francisca Nieto Blanco, de Consuelo Rodríguez López, irmá dos guerrilleiros Rogelio, Sebastián, Domingo e Alfonso Rodríguez López, de Ángela Losada, de Delia Yebra filla de Gloria Yebra e neta de Silverio Yebra Granja, de Pilar Bardón, irmá de Francisco Martínez López2. Os seus testemuños confirman o que revelan numerosos traballos consagrados á resistencia das mulleres en Europa: a saber, que elas, máis que os homes, se comprometen nos conflitos armados seguindo lóxicas de solidariedade, ou ben en nome de lazos afectivos, non porque elas sexan, por natureza, máis sentimentais, senón porque a súa maneira de socializar, en parte determinada polo seu sexo, en xeral as separa de certos tipos de militancia, de pertenza ás organizacións políticas tradicionais3. E, ao facer isto, estes testemuños deitan luz sobre a ancoraxe social desta guerrilla e subliñan a importancia, neste contexto rural, de lealdades primordiais na constitución dos grupos resistentes. As mulleres enlaces asumían tarefas domésticas escuras e minúsculas, marcadas polos roles sociais tradicionais, subordinadas ás accións máis visíbeis, reservadas aos homes Os compromisos Estas resistentes case nunca presentan a súa participación na loita armada como o efecto dunha previa opción política, senón máis ben como unha resposta á violencia da represión que se abateu sobre elas ou sobre os seus achegados. Ao escoitar os seus relatos, compréndese como o seu compromiso lles levou da solidariedade individual á axuda colectiva e dun xeito “de acción humanitaria” a unha “resistencia política” e despois a unha “resistencia armada”. Pero, exceptuando as que deberon pasar á clandestinidade, a maioría destas mulleres non tiveron máis que unha relación indirecta coa loita armada propiamente dita e iso explica en parte a dificultade que teñen para se recoñecer elas mesmas como auténticas resistentes. De feito a politización dalgunhas mulleres evocadas aquí, se usamos a palabra “politización” no sentido estreito de adhesión ao discurso dos partidos, é decote posterior á súa entrada na resistencia. Así, Ángela Losada, encarcerada a partir de 1945, explica como a prisión foi para ela unha escola política. Losada describiu as folgas de fame e os actos de rebelión que de xeito cotián se desenvolvían nas numerosas cadeas onde estivo presa case seis anos. E conta como a acción das militantes encarceradas con ela –en particular as militantes do Movimiento Democrático de Mujeres– lle permitiu relacionar explicitamente e a posteriori a súa guerrilla de rebelde sen afiliación a unha cultura política. A politización dalgunhas mulleres evocadas aquí, se usamos a palabra como adhesión ao discurso dos partidos, é posterior á súa entrada na resistencia A propósito do espazo da súa resistencia, as mulleres que foran enlaces manifestan tamén até que punto aquel era específico. Nesta rexión rural e mineira, a diferenza doutras rexións industriais, o espazo da resistencia e o espazo civil, mesmo o espazo doméstico, sempre estiveron moi mesturados: é a casa, a horta… e, de súpeto, máis dunha ducia de guerrilleiros viñan agacharse nas pequenas casas das aldeas: na de Matilde Franco en Toral dos Vados, na de Catalina Martínez Nuñez en Columbrianos4, nas de Obdulia López Marques e na de Pilar Bardón en Cabañas Raras, na de Consuelo Rodríguez López en Soulecín, no Barco de Valdeorras bautizada “A Fortaleza”, na de Gloria Yebra en Carracedelo, na de Alpidia Moral García e na de Ángela Losada en Sobrado, na de Gloria Blanco Blanco en Freixido, na de Carmen Rodríguez Nogueira nos Alvaredos de Quiroga e tantas outras casas de apoio en Ferradelo/Ferradillo e nas aldeas da Cabreira. Para as mulleres deste territorio, o espazo íntimo converteuse de facto nun espazo político, pero sen ser decote designado como tal. Espazo de soidade moi exposto e feito transparente pola acción conxugada da clandestinidade e despois da persecución e a negación. Non foi até que foron obrigadas a pasar á clandestinidade, cando elas deberon moverse en espazos menos familiares, como lle aconteceu a Adoración Campo Cañedo, a Alpidia García Moral ‘Maruxa’, a Berta Viñales ‘La Chata’, a Asunción Macías ‘La Pandereta’, a Antonia e a Consuelo Rodríguez López ‘Chelo’: quer na montaña como o evoca esta última a propósito dos chozos de Casaio, quer nas casas dos enlaces como a de Alexander Easton ‘O Inglés’ en Carracedo e tantas outras casas que albergaron refuxiados. As relacións de xénero na guerrilla Os testemuños recollidos evocan como eran as relacións de xénero no seo da guerrilla. Suxiren que a cultura patriarcal, tanto como as restricións obxectivas, semellan orientar a natureza das accións levadas a cabo por estas resistentes. As mulleres enlaces asumían tarefas domésticas escuras e minúsculas, marcadas polos roles sociais tradicionais, subordinadas ás accións máis visíbeis, reservadas aos homes: abastecer de comida os clandestinos, transmitir as mensaxes como foi o caso de Francisca Nieto no seu pequeno posto acaroado ao castelo dos Templarios de Ponferrada, estafeta clandestina da Federación de Guerrillas de León-Galiza5, coser falsos uniformes de gardas civís para os guerrilleiros tal e como fixo Sara Álvarez para os seus compañeiros da II Agrupación del Ejército Guerrillero de Galicia. Consuelo Rodríguez recoñecía que existía unha desigualdade nas formas de participación na loita armada propiamente dita, segundo unha repartición sexuada dos roles Pero estas mulleres frecuentemente evocan estas accións de apoio como unha prolongación das tarefas que lles estaban atribuídas tradicionalmente en tanto que mulleres e, deste xeito, elas mesmas contribuían a eclipsar o seu papel político na guerrilla. Algunhas, porén, expuxéronse a riscos enormes ao transportar armas en pleno día tal e como fixeron Gloria e Delia Yebra, por exemplo6. A guerrilla das mulleres Pódese entender que a relación indirecta coa acción armada, que foi a que tiveron a maior parte das mulleres deste territorio, pesa fortemente sobre como elas contaron ulteriormente a súa guerrilla. E tamén en como os relatos de terceiros enfocan o seu papel nesta resistencia. Vímolo, estas mulleres resistentes que pagaron o seu compromiso cun alto prezo, pola tortura e anos de cadea, non contan polo xeral a súa revolta contra a ditadura con palabras do discurso político tal e como o consideran as organizacións políticas. Enténdese, daquela, por que os relatos históricos da guerrilla que reducen esta á súa faciana militar e estreitamente militante contribúen a facer invisíbel a guerrilla das mulleres. Entón, que conclusión tirar? Que elas non foron resistentes? Evidentemente, non. Ao contrario, eses testemuños convídannos a repensar as fronteiras do político e da ética privada, a non identificar experiencia resistente e pertenza partidaria aos aparatos político-militares baixo pena de excluír as mulleres do gran relato resistente. Deste xeito, se queremos render homenaxe a esas mulleres que loitaron contra a ditadura, cómpre preguntarnos o que, na construción da invisibilidade que condena ao esquecemento a súa “resistencia no fogar”8, reflicte, no presente, o emprego de certas categorías historiográficas, de certos modelos de análise, e considerar que relatos poden á inversa dar visibilidade a esta «outra resistencia» que se desprega noutros espazos, baixo outras formas, con outros móbiles e que se expresaba, e quizais se expresa aínda, con outras palabras distintas ás dos resistentes masculinos. Os relatos históricos da guerrilla que reducen esta á súa faciana militar e estreitamente militante contribúen a facer invisíbel a guerrilla das mulleres En efecto, para percibir as formas pouco visíbeis da resistencia levada a cabo coas súas propias mans polas mulleres da guerrilla, para considerar outros espazos, outras directrices de acción, outros referentes no tocante a culturas políticas distintos aos que dominan desde o alto dos estados maiores políticos ou militares, é preciso ter en conta outras achegas, outros conceptos, outros tipos de fontes, susceptíbeis de sensibilizar verbo da particularidade desta “outra” resistencia. Achegas como a de Ana Cabana9, que vinculan a conflitualidade da loita armada a formas de resistencia inseridas na onda longa, no universo doméstico e nas redes de relacións que lles dan cohesión aos grupos sociais máis alá das identidades partidarias; que toman en conta non só a dimensión social das experiencias despregadas no mundo rural, mais tamén o carácter heteroxéneo das traxectorias e das directrices de acción; que esclarecen as rebelións e as estratexias de supervivencia cotiás asumidas polas mulleres resistentes e as consideran como senlleiros actos de subversión contra un poder que cercou a esfera do privado. Nesta repartición dos roles, é difícil discernir entre o que representa a posición mesma de enlace e o que se deriva da asignación propiamente feminina desta posición de auxiliar. Dito isto, as mulleres que foron conducidas a vivir en clandestinidade semellan reencontrar papeis subalternos, se acreditamos no relato de Consuelo Rodríguez López7. Esta última recoñecía que existía unha desigualdade nas formas de participación na loita armada propiamente dita, segundo unha repartición sexuada dos roles. Segundo o seu testemuño, poucas de entre elas tomaban parte activa nos combates e algunhas rexeitaban levar armas. As poucas mulleres que asumían portar armas declararon que tiñan, no aspecto militar, un estatuto particular: así, Consuelo Rodríguez López dixo que ela mesma non levaba máis que “armas curtas”, mentres que os seus compañeiros tiñan metralletas. E se ela asume o uso que puido facer noutrora da violencia, precisa que non foi máis que “pola súa defensa”. O seu testemuño permite relativizar así a diferenza de posición entre as enlaces e as combatentes clandestinas, iluminando unha restrición de xénero, máis operativa ao cabo que ningunha outra. Loita armada e feminidade semellan sempre irreconciliábeis. A violencia inflixida polas mulleres da guerrilla convertese nun verdadeiro tabú. Repárase que estas palabras das mulleres da guerrilla son palabras condicionadas, pois deben transixir cos modelos culturais aos que elas son aínda reenviadas en tanto que mulleres. Notas: 1) Tradución do orixinal en francés de Dionísio Pereira. 2) Ver os seus testemuños filmados nos fondos Odette Martinez-Maler -La Contemporaine (Nanterre-France) : «Fonds des particuliers, archives orales, résistances armées au franquisme, guérilleros et guérilleras » que reune os testemuños filmados de varias mulleres da Federación de Guerrillas de León-Galicia (de 1942 a 1946) e da Segunda Agrupacion del Ejército Guerrillero de Galicia-León (de 1947 a 1951), entrevistadas entre 1998 e 2010 sucesivamente por Francisco Martínez López, Herta Álvarez, Odette Martinez-Maler, Ismaël Cobo. Inventario en liña ver Calames http://www. calames.abes.fr. Ver en particular o testemuño de Consuelo Rodríguez López no documental La Isla de Chelo 57 mn., 2008, de Odette Martinez-Maler, Ismaël Cobo, Laëtitia Puerta en Cermi páxina de vídeos https://youtu.be/VftUuCW8dpA 3) Desde este punto de vista, os roteiros dalgunhas resistentes como o da militante comunista de Galiza Enriqueta Otero constitúen excepcións. 4) Esta resistente foi asasinada en xuño de 1945 debido a unha delación, cando escondía varios combatentes na súa casa do Bierzo. 5) Fondos Odette Martinez-Maler, op. cit. 6) Idem. 7) Idem. 8) Segundo a expresión de Claire Andrieu, «Les résistantes, perspectives de recherche», Le Mouvement Social, numéro spécial «Pour une histoire sociale de la Résistance», 180, juillet-septembre 1997, p. 69-96. 9) Cabana Iglesia, Ana. La derrota de lo épico, Valencia, Prensas Universitarias de Valencia, 2009 e «Minar la paz social: retrato de la conflictividad rural en Galicia durante el primer franquismo», Ayer, 61, 2006, p. 267.