Esplendor en Tajogaite: Vulcanismo, territorio e racionalidade

Desde o inicio da erupción volcánica na illa de La Palma un mesto toldo de dor pon sombra en todos os discursos ao redor do volcán. Comprendo esa dor. A pesar das contradicións que suxire. Habitamos un planeta de corazón aínda incandescente e sonoro. 4.500 millóns de anos de magma a arrefriar e acomodarse. A respiración das rochas. As placas litosféricas aboian sobre o manto e no contacto, cal pel acariñada, tremen, arreguizan, suspiran. A crise volcánica de Cumbre Vieja non é máis, nin menos, que un episodio dun fenómeno continuado. Recapitulouse estes días que nos derradeiros 600 anos producíronse, só na illa de La Palma, nove erupcións, das cales hai persoas que chegaron a presenciar ata tres neste paso de século. O vulcanismo das Canarias ten especial interese. Aínda non hai consenso científico sobre a súa orixe. É un posible “punto quente” de emisión de magma, adentrado na superficie dunha placa tectónica. O penacho do manto funde a litosfera e reabre esa vía, formando illas consecutivas sobre a placa que se despraza cara ao NE. Inxeccións de magma máis recentes seguen a construír novas illas a nivel aínda submarino ao SO do arquipélago. 80% do que quedou incinerado baixo a lava son edificacións con menos de 40 anos Outra hipótese igualmente fascinante combina o anterior coa existencia dunha fractura propagante na placa africana pola que emerxe o magma de xeito descontinuo. En todo caso, no SO do arquipélago concéntrase a maior probabilidade de actividade volcánica. A presente erupción, cos medios de estudio actuais, é unha oportunidade única de seguir avanzando no coñecemento cada vez máis preciso da dinámica interna do planeta, a derradeira Terra Incógnita. O propio Involcan presenta Canarias coma unha fiestra volcánica no Atlántico. Como renunciar a ollar cando a xanela bate? Pero este episodio xeoloxicamente previsible está a causar danos materiais sen precedentes. E os medios de comunicación difunden unha visión nefasta do que é a actividade volcánica. Isto é o que quero analizar. Nun século sucédense até catro xeracións de persoas. Talvez tres non presenciarán a reactivación do vulcanismo. Co tempo vaise asumindo por inercia que a actividade xeolóxica cesou e, polo tanto, pérdese a percepción do dinamismo do territorio. Porén, a ciencia non só non cae nesa inercia senón que se dedica a investigar máis polo miúdo como captar os síntomas ocultos da actividade. Ademais do seguimento que fai o IGN -Instituto Xeográfico Nacional-, a Rede Sísmica Canaria conta, desde 2016, cunha sofisticada rede de toma de datos. La Palma está furada de sensores que miden, por exemplo, a deformación do terreo. Seis estacións GPS vixían o comportamento do solo, fronte ás catro de Lanzarote, onde a erupción do Timanfaya redeseñou un terzo da illa hai trescentos anos. Seis estacións xeoquímicas monitorean a emisión de gases e cinco puntos de escoita sísmica seguen os pasos de danza das placas. E toda esta vixilancia tan metódica sitúase na metade sur da illa, xusto a cercar a área onde se abriron os recentes focos emisores. Até aquí, os meus parabéns porque o sistema de alerta foi indispensable para crear o Pevolca, Plan especial de protección civil e atención de emerxencias por risco volcánico, aprobado en 2018 e que estes días foi aplicado con rotundo éxito para a integridade das persoas. Entón, se todos os deberes de prevención estaban ben feitos, por que esta erupción pasará á Historia por ser a máis devastadora? Un volcán non é agresivo, non é terrible. Un volcán é. Se trasladamos este proceso permanentemente anovado de creación da codia terrestre ao mundo da bioloxía, é parello a asistir ao nacemento dun novo ser. Ten toda a inquedanza, beleza, perplexidade e emoción de calquera acto primixenio e irrepetible. No entanto, algo aconteceu nas últimas décadas para que a acción do volcán sexa teimosamente cualificada de monstro arrepiante. E o que aconteceu foi unha ocupación do territorio que desoíu o coñecemento científico e actuou cunha lasitude catastrófica. Cartografía A cartografía é unha linguaxe moi eficaz. Estes días revisei unha chea de mapas de La Palma de distintas épocas. Algúns tan inxenuos que convocan o sorriso. Mais o de Leopold de Buch, amigo de Humboldt, creado en 1825, impresiona pola forza xeolóxica que representa. Este alemán é o primeiro en acuñar o termo “caldeira” para determinados cráteres como o que el analiza en Taburiente. Todos os mapas presentan unha illa con escasos núcleos de poboación mais velaí: só despois dos anos 80 do século XX prodúcese un forte espallamento da ocupación do territorio na zona SO aproveitando unha topografía óptima e a posición de sotavento fronte a un horizonte belísimo. A 1ª edición do Mapa Topográfico 1:50000 do IGN na illa atrasouse ata 1968 e amosa a comarca ao sur de Los Llanos de Aridane, apenas urbanizada, cun casarío lineal arrente ás vías de comunicación. E así segue na edición de 1981. Porén, no delta de lava creado coa erupción de 1949, quince anos despois xa están instalados cultivos comerciais. Incinerado O 80% do que quedou incinerado estes días baixo a lava son edificacións con menos de 40 anos ao igual que a meirande superficie de plataneiros. É dicir, na área de repetidas emisións volcánicas desde que se coñecen rexistros históricos, xusto aí, prodúcese recentemente unha contraditoria presión de ocupación do solo. Como se nos puxeramos adrede diante do risco volcánico, pero ollando para o mar. E calquera se despista. O mesmo tipo de despiste xeralizado que, en toda a costa mediterránea europea, derrama espazos urbanos nas ramblas tipicamente anegables. Habitamos un planeta de corazón aínda incandescente e sonoro En 2011 o Plan insular de ordenación de La Palma asume o que hai e cualifica a meirande porción de solo destes concellos como “susceptible de albergar actuacións de interese xeral” e “solo urbano, urbanizable e asentamento rural”. Agora sentimos ira contra as coadas de lava que levaron todo por diante. Mais en todos os milenios anteriores, xusto ata 40 anos atrás, case non teríamos que relatar ningunha traxedia e contemplariamos con fascinio o decorrer da serpe de lume en todo o seu esplendor. É máis, probabelmente teriamos trocado a ausencia de danos materiais pola perda dalgunha vida humana non avisada con tempo. Como xulgar a posteriori os axentes que promoveron a xestión do territorio que este volcán cuestiona, sen caer no vantaxismo ou na valoración desafortunada diante da dor social? A ordenación do territorio debe traballar desde unha concepción fluída do solar que habitamos e cuns prazos ben máis ambiciosos. Non só penso en ríos de lava, tamén en cursos de auga, en areais, en vertentes, en costas que se verán modificadas nas vindeiras décadas de quecemento global. Non cremos no que sabemos. Todos os datos levan enriba da mesa lustros, aparcados unha e outra vez diante dunha xestión do territorio pexada con intereses espurios. O medio século que nos precedeu ignorou activamente o coñecemento sobre o medio que indicaba que si, que hai que poñerlle cancelas ao campo. En La Palma ou en Fisterra. A Xeografía e todas as ciencias da Terra amolan porque delimitan usos e indican límites á sobreactuación no medio. Porque lembran unha e outra vez que vivimos nun planeta dinámico cuxos procesos nada teñen a ver co noso ritmo de ocupación, tan frenético como censor dos seus fluxos naturais. Este episodio xeoloxicamente previsible causa danos materiais sen precedentes Hai unha responsabilidade pública que non se dá asumido: prefírese actuar cunha inconsciencia permisiva e cobizosa, que desbota olimpicamente a información que a ciencia fornece. Isto é, estamos a tirar os cartos ata cinco veces: págase -moi mal- a investigación, constrúese a eito, lexíslase tarde e pouco para, despois de calquera salouco da natureza, custear a restauración dos inmobles perdidos e o subsidio dos grupos sociais; por último págase o recambio da responsabilidade política mediocremente exercida. E aquí aínda non orzamento os prexuízos ao patrimonio natural, que non son medibles economicamente. Todo este despropósito por non asumir con valentía unha ordenación do territorio realmente sostible e limitante, impopular por certo, e cuxo obrigado cumprimento recae nas administracións públicas. Impopular tamén porque non se filtra á sociedade á súa urxente necesidade. Nin sequera desde o ensino obrigatorio. E pouco desexada porque carrexa grandes custos políticos e perdas de beneficios privados a curto prazo. Aquí e en La Palma. Sería realmente intelixente que os vindeiros volcáns canarios puidesen ser admirados como xanelas abertas ao interior do manto e non como o alento do inferno. O esplendor da materia que non destrúe. Só transforma. Moito queda por aprender.