Bernardo Atxaga: o rastro do poético

—Antes de nada, como está? Ben, estou ben, mais teño a sensación de estar como nunha paréntese. Non sei como será de longa, mais teño a sensación de que debo facer un punto e a parte, teño que pensar. Teño que pensar o futuro en cifras pequeniñas. Quero dicir, pensar a cinco anos vista, que ao mellor xa é moito. Non é un momento agre, en absoluto, até ten certa dozura a sensación de estar aquí despois de tanto tempo e de que a miña cabeza segue traballando, que é moito máis nova a miña cabeza que o meu corpo. Quizais se deba a que o meu corpo ten que adaptarse aínda a esa situación, a esa descompensación entre a cabeza e o corpo. —Este "punto e a parte" pode mudar a súa visión da literatura, facela máis independente dos formatos canónicos? Pola miña propia experiencia como lector, non creo en ningunha clase de padróns. Paréceme que actúan de forma contraria ao que exixe a literatura, os padróns actúan á contra, son factores negativos que levan ao estereotipo, ao tópico literario. Quizais de aquí en adiante saian cousas máis fragmentarias. Alí onde eu vexo o que me parece unha mina poética, vou aló e intento tirar algo desa mina. Poden ser fragmentos de vinte páxinas, de corenta ou de catro. Teño na mesa unha morea de escritos e materiais e o único que me falta, outra vez, é o corpo. Fisicamente non estou a punto. Cánsome demasiado escribindo, preciso certa concentración. —Esa forma de concibir a escritura parece distinta da planificación clásica dunha novela, onde hai que pensar nun argumento, no seu desenvolvemento, darlle unha estrutura... Case en termos cinematográficos, esa forma de traballo parece máis de montaxe, de edición, de xuntar materiais e pensar como asocialos. Exactamente. A montaxe é fundamental tanto no cinema como na escritura. Máis aínda cando esa montaxe se fai seguindo o rastro do poético, que non é o kitsch poético, é outra cousa. Eu vou buscando focos poéticos doutro tipo. A vila onde vivo, Zalduondo [Araba], é moi bonita mais moi fría. Un día de temporal saín a pasear co meu tabardo, coa capucha; non había ninguén polos campos. Ía por unha corredoira, había lama, e empecei a oír unha música de percusión parecida á que produce ese instrumento que chaman handpan. Como un xilófono, mais non de madeira nin metálico, senón máis oco. E eu, que son xordo, pensei que sería unha alucinación porque miraba arredor e non vía nada máis que mato e unha chabola, mais a música seguía e era extremadamente agradábel. Seguín camiñando e trinta metros máis alá, detrás do mato e da chabola, había cabalos. Oito ou dez cabalos, cada un coa súa cinzarra. Como facía tan mal tempo, imaxino que o paisano se atrasou e non lles deixara comida, así que estaban inquedos e non facían máis que dar voltas e sacudir as cinzarras, que creaban esa música tan suxestiva. Ese detalle para min é unha mina poética e a cabeza vai facendo asociacións. Penso na película Francesco, xograr de Deus de Roberto Rossellini, nunha escena para min extraordinariamente emocionante, que é cando Francesco está deitado no campo só e escoita unha campaíña. É un leproso que camiña facéndoa soar e Francesco vai tras del e o abraza. Mais as asociacións seguen, porque me acordo de Gore Vidal, de quen dicían que a súa ledicia era a mesma que a dunha campaíña de leprosos. Eu con iso fago un texto que ao mellor me leva ao pasado, á literatura clásica, mais non teño preocupación ningunha en subliñar nada, en facer énfase. O produto da horta tal cal é marabilloso, unha col é unha marabilla, non hai por que aderezala, adozala... todo iso que adoitou facer a institución literaria, que sempre foi pequenoburguesa e aristocrática. Ese pensamento literario o que fai é quitar verdade e quitar beleza. Bernardo Atxaga e o seu exercicio poético de sinceridade protagonizan o ‘Sermos Galiza’ —Na súa obra hai unha busca dunha poética do cotián. Tes unha habilidade notábel para captar xestos que falan moi ben da condición humana; penso, por exemplo, nas diferentes visitas ás cárceres de Exteriores do paraíso. Eu creo que iso vén da busca do detalle. Hai detalles que non son claves, igual que no mundo simbólico non é o mesmo unha xanela que un caixón. Cando no libro, na visita á prisión de Mauzac, falo do mozo que está continuamente fregando as mans, limpándoas, para min iso é un detalle clave, explica o que sente, a angustia que probabelmente levará toda a vida. O mesmo coa muller embarazada; ao mellor a entrada no cárcere non sería fácil de explicar, mais como está o bebé no ventre nace a sensación de que lle vai facer dano o son, o renxer das portas e todo iso. Hai detalles que expresan con máis exactitude o que ocorre. Mauzac foi o cárcere que máis me impresionou, cando entras está todo o mundo fumando mais non cheiras a tabaco, o que cheiras é a cerrado, cando é un espazo aberto. Iso, por exemplo, é sinistro. Meu pai contaba unha historia sobre unha campá que cae dunha torre grandísima. Hai que tronzala e facela anacos para levala nun carro á fundición, así que van uns forzudos que a golpean con mazos mais o único que conseguen é facerse dano. Contaba meu pai que veu un homiño pequeno de Tolosa cun martelo cativo, mirou a campá, deulle un golpe no lugar xusto e a campá desfíxose en anacos. Esa é a clave, o detalle que hai que perseguir. Unha forma de facelo é afastar os outros detalles, os que non engaden nada. O que non é xenuíno. Iso é o que eu trato. Non digo que o consiga, claro. —En Exteriores do paraíso hai unha intención deliberada de escapar dos formatos e carcasas convencionais, xogando con tipos de textos diferentes, coa fronteira entre a ficción e a non ficción... Desde o principio quixen afastarme do canónico, ás veces forzado polas circunstancias. Para quen escribe, coma min, nunha lingua coma o éuscaro, cunha tradición limitada, é absurdo seguir o caderno de instrucións dunha lingua maioritaria. A teoría que vale para o inglés, o castelán ou o francés pode non valer para as outras. Entón, a primeira fuxida é sempre cara á vangarda. Mais logo dei en pensar que había tamén unha sorte de canon da vangarda. A vangarda crea a súa propia doutrina, as súas propias manías; unha delas, a máis evidente, é esa prosa sen puntos nin comas que, en vez de expresar máis, expresa menos porque non fai máis que darlle a lata ao lector. Pensei que, en vez de ir cara ao complicado, debía ir cara ao sinxelo, cara ao infantil, e vou procurando apoios: Tonino Guerra, Zavattini. 'Nós Diario' e 'Sermos Galiza' estarán presentes en Culturgal —Hai tamén un peso crecente do humor como ferramenta para contar cousas importantes. Xa, é verdade. Eu creo que é por carácter, e a medida que pasa o tempo cada vez falo máis nesa clave. A min o humor sácame da miña propia angustia. Non sempre se pode, claro, o humor tamén pode ser kitsch e iguálao todo. Penso agora no que está acontecendo en Gaza; aí non pode haber humor, ante iso só hai protesta ou silencio. —Mais co humor tamén se quita peso a si mesmo. Volvo aos episodios dos cárceres, que non deixan de ser o relato dunhas derrotas (ou da imposibilidade dunhas vitorias). Aí hai certa vontade de quitarse importancia. Totalmente. Quero escapar do enfático, do retórico, do pagado de si mesmo. Eu non estou máis alá deses presos. Teño máis sorte porque estou libre, mais non estou máis aló deles. Penso que hai que fuxir do modelo romántico do escritor. Nun acto literario ao que asistín hai uns días, quen deu a benvida dixo algo tipo "porque a poesía cambia a sociedade". Ben, digo eu, non estou moi seguro. Non te poñas estupendo. Máis humildade. Ningún poema vai acabar co conflito de Palestina, nin vai acabar coa "España vaciada", nin coa prepotencia dos Estados Unidos no mundo, que é un dominio militar. Sobre eses asuntos a literatura pode facer moi pouco, en tanto que un movemento político ou crítico pode facer bastante máis. —En Exteriores do paraíso é fundamental a mestura de rexistros, con textos en prosa novos que se combinan con poemas anteriores. Todo empeza porque me desagrada a forma en que en xeral se len os libros, e en concreto os libros de poesía, que se len como durmidos. Unha poesía, outra, outra, e así até corenta poemas. Pola miña experiencia é realmente difícil ler corenta poemas seguidos, perdes a atención axiña, o quinto poema fai que se esqueza o segundo... Cando nos achegabamos á prisión de Mauzac, o organizador do acto faloume de que clase de presos había na cadea. O primeiro poema que escollera para ler era "Ainhoa", sobre unha nena que está peiteándose cun espelliño, mais pensei que ao haber delincuentes sexuais ese poema non debía usalo. Algo parecido me pasou con outro que tiña previsto, "Desolatio". Como vou ler aquí "Desolatio", diante de presos que teñen vinte anos ou máis de ruína? Mais logo reparei en que ese texto nese contexto cobraba unha forza diferente á que tería nun libro ou no disco de Itoiz. É como cando entre o po e as pedras do camiño hai un anaquiño de cristal que cando lle dá o Sol de súpeto brilla. Era iso, o anaco de cristal que brilla grazas á contorna. Pensei que ao usar eses textos levaría o lector comigo a Mauzac e entón non lería o poema só, senón que o lería canda o bibliotecario do cárcere que leva un tanga vermello, canda o home que ten a cachola como unha bóla de billar... Ao lelo con eles xa estás noutro terreo, a lectura non é a mesma que farías ti na casa, no sofá, tranquilamente. Do mesmo xeito, cando imos ao seguinte cárcere, que é menos dramático, nel os poemas infantís trouleiros cobran outra dimensión, porque tamén os les a través dos presos. Ese foi o descubrimento. E o final xa é unha comedia, coa historia da literatura vasca clásica no cárcere de Martutene; envolto na algarada que hai na sala, o rubgy, o acusón... até das lido un texto dun freire do século XVII. Culturgal ofrece un programa para divertirse e pasar o día no Pazo da Cultura, tamén en familia —A súa poesía adoita ter certo carácter performativo, ten unha compoñente moi escénica que obriga... ... a darlle outra volta. O inicio da poesía foi oral e nun momento pregunteime "Por que non fago poesía así, para o oral?". Porque estaba acovardado pola teoría literaria dos pequenos burgueses e os aristocratizantes, e como son do rural e ademais escribo en éuscaro, non me atrevía a usar ese rexistro da oralidade que sempre se asociou co primitivo. Logo comprendín que esa asociación entre o primitivo e o oral vén dunha determinada visión da cultura dominante e libereime dela. Eu paso de clasificacións, a materia literaria é a mesma. Non me preocupa nada. Non diferencio o oral do escrito. Á entrada do libro poño unha cita dun paisano que fala do ceo. A min esa frase paréceme caralluda e póñoa, dáme igual que a diga un campesiño, un torneiro ou un poeta. —A diversidade lingüística está tamén moi presente neste libro. Ás veces emprego unha lingua diferente por razóns técnicas. Se nun texto falas de ir a un banco para pedir un crédito, meter aí o latín dálle un toque primeiro de ironía, de risa, mais ao mesmo tempo outórgalle un ritmo distinto. No caso do relato da gripe de Adán, poñelo en inglés e asturiano é unha declaración de principios: para min como lector non hai unha lingua máis importante que outra. O texto vale igual nunha lingua maioritaria que nunha lingua das máis marxinadas en España. —Emprega a miúdo na súa obra as voces animais e de elementos da natureza, fundamentais en Desde el otro lado, volume que se publicou o ano pasado. Voces que lle permiten ser máis libre á hora de narrar. Exacto, se falan animais non tes que dicir que levaba sombreiro, que fumaba... Unha consideración que eu fago é que todo aquilo ao que lle outorgas linguaxe entra xa dentro do humano. Se un bufo fai comentarios filolóxicos xa está no noso mundo e o lector probabelmente esquece que é un bufo igual que esquece cando ve nunha pantalla O Zorro que realmente é un actor chamado Antonio Banderas. Sen ese salto da imaxinación, non habería posibilidade de arte. Os animais teñen logo moitas vantaxes, por exemplo, permítenche seleccionar a paisaxe que che convén, a que é esencial para a narración. Tamén aforras descricións e explicacións que serían inevitábeis doutro xeito. Esa é a gran vantaxe. Cando vas polo rexistro realista, moitos detalles ás veces son inevitábeis aínda que non fagan máis que enmarañar a historia e meter superficialidades. Se fas O fillo da acordeonista tes que seguir a historia, non hai outra maneira, metícheste nese rexistro e nese rexistro a sexta feira non pode ir antes que a quinta, é unha sorte de lóxica fatal derivada do rexistro. Eu iso xa o levaba moi mal. A riqueza da diversidade lingüística —Ao mesmo tempo, dáme a sensación de que esas voces naturais, sen quitarlle peso aos dramas, si nos fan conscientes de que os humanos nacemos e morremos mais segue habendo unha natureza e unha vida que flúe. Por moi terríbel que algo nos pareza, as árbores seguirán botando follas todos os anos. Efectivamente, e os astros seguen xirando. Un dos primeiros poemas que recordo estaba nunha antoloxía de poesía existencialista sueca, que era, claro, moi dramática. Había un poema que dicía, en relación á morte dun ser querido, "non podo soportar que como sempre o Sol ría". Eu digo, ben, en efecto, iso pasou e o Sol segue rindo e as árbores seguen crecendo. Non te sintas o príncipe da creación. Se nos poñemos nesa coordenada vida-morte, somos igual que esa árbore, que ese paxaro. Nunha coordenada mental, se pensamos no espírito, xa é diferente, mais na tesitura vida-morte, aí estamos no mesmo lugar. Iso consólame particularmente, doutro modo sería insoportábel. É así, hai que aceptalo, sen amargura. Eu a amargura síntoa cando ese eixo salta do seu sitio e acontece como agora en Gaza, que morren crianzas. Morreu hai pouco un home marabilloso, o irmán de Ruper Ordorika, Jonan, once anos máis novo que el. Deixounos desfeitos. Falei con Ruper e díxenlle que podía ler algún texto meu na cerimonia e respondeume que estaría ben, mais empecei a buscar entre os meus poemas e... non podía. Ningún dos meus poemas encaixaba. E sabes o que fixen? Fun buscar un poema clásico de John Donne, Death, be not proud, though some have called thee / Mighty and dreadful, for thou art not so (en galego, Morte, non sexas orgullosa, aínda que te chamen / poderosa e temíbel, non o es). Non puiden ler nada meu. Por iso digo que ás veces a poesía chega até onde pode, mais hai que ser consciente de que despois de aí non hai máis camiño.