O olfacto, o sentido esquecido

Hai un par de anos, no 2022, o Museo do Prado presentou na sala 83 do edificio Villanueva unha exposición que levaba por título "La esencia de un cuadro. Una exposición olfativa". A peza principal da mostra, 'O olfacto', foi un óleo sobre táboa pertencente á serie "Os cinco sentidos" realizados por Jan Brueghel o Vello entre 1617 e 1618 e nos que o seu amigo Rubens participou facendo as figuras alegóricas. Como ben sabemos, os cinco sentidos son o oído, o olfacto, o gusto, a vista e o tacto. Nos museos de ciencias naturais é sinxelo atopar recursos que apelen á nosa interacción nos que o tacto, por exemplo, é ben importante para recoñecer e percibir o que estamos vendo. Mais, nos museos, galerías e espazos de arte, a tendencia predominante segue sendo a mesma que hai xa un tempo. A preponderancia do visual supedita outros aspectos relativos á transmisión ao cerebro de información necesaria para a comunicación, a forma de relacionarse e para percibir diferentes sensacións sen as que non se podería entender o mundo. No entanto, pouco a pouco atopámonos coa volta ao uso de procesos metodolóxicos nos que se inclúen esas outras percepcións das que ningún ser humano pode escapar. Os olores son tan sutís que non se lles dá a importancia debida, aínda merecendo un exame e estudo en profundidade A pregunta é: cando se observa unha obra pictórica figurativa, poñamos por caso, somos capaces de percibir, interiorizar e interpretar os olores que se poden extraer da lectura do cadro? Ou dito doutro xeito, como se pode representar un cheiro? O olfacto é un dos sentidos menos evidente, mais aporta unha cantidade inxente de información que pasa grandemente desapercibida por, tal vez, ser os olores demasiado fugaces e non visibles. Por iso a súa representación nunha obra de arte tórnase un tanto complicada. A inmersión do nariz nunha obra pictórica Na obra da que se está a falar, foron representadas máis de oitenta especies de plantas e flores, animais (algún deles relacionados especialmente co sentido do olfacto como un sabuxo ou un gato de algaria) e diferentes obxectos como alambiques empregados na destilación de esencias ou recipientes que conteñen fragrancias nun xardín que evoca o que tiña Isabel Clara Eugenia en Bruxelas no século XVII. A proposta desta exposición foi formulada por Alejandro Vergara, Xefe de Conservación de Pintura Flamenca e Escolas do Norte do Museo do Prado, máis polo Perfumista de Puig e Académico da Academia do Perfume, Gregorio Sola. Nela puidéronse cheirar 10 fragrancias creadas polo perfumista especificamente para a mostra que permitiron aos visitantes experimentar a obra dun xeito distinto. As esencias preparadas aludían a obxectos cotiáns como unhas luvas, a árbores como a figueira, a animais como a civeta e a flores como a rosa ou o néroli (a flor da laranxeira). Está claro que o Museo do Prado está a facer un gran labor constante de presentar a arte e cuestionar a percepción dun modo extraordinario e froito dun traballo de renovación para facer sentir vivo un espazo artístico cunha longa traxectoria. Desde logo, pon en dúbida a idea tradicional da arte como experiencia visual e do museo como mero lugar de contemplación e anósmico. O márketing olfactivo Esta proposición e outras relacionadas coa experiencia están formando parte das programacións de moitos museos en todo o mundo, resultado evidente dos tempos nos que vivimos onde o sensorial e as sensacións que se perciben como feito experiencial convertéronse xa nunha necesidade indiscutible coa que se pretende xerar espazos e lugares máxicos en virtude de todo aquilo que é invisible e case imperceptible para unha gran maioría, para incentivar a un consumo inconsciente, pero realmente efectivo, e a unha produción eficiente e sen fin. A aplicación do chamado márketing sensorial e, en concreto, do márketing olfactivo, é unha variante desta disciplina coa que os habitantes están afeitos a convivir constantemente aínda sen decatarse. Os olores son tan sutís que non se lles dá a importancia debida, aínda merecendo un exame e estudo en profundidade para avaliar como afectan ás persoas. Para iso xa están as grandes multinacionais e outras entidades empresarias que pretenden dirixir aos seus públicos ao obxectivo principal de cada unha delas. Hai empresas que o utilizan para mellorar a produción dos seus traballadores, outras que o usan para incentivar as compras, outras para ampliar os seus públicos… O caso é subir números e porcentaxes. As persoas poden ter claro as manobras do márketing tradicional e sortealas, pero as prácticas do mercado van moitos pasos máis alá da cidadanía. Lonxe de todo isto, os olores están na memoria e fan que cada quen se traslade a momentos vividos e ao recordo de sensacións e experiencias. Así que non o deixemos de lado e reflexionemos sobre o que nos aporta e sobre o que nos está a dicir en cada momento. Prestémoslle atención.