Navegando na historia coas baleas

Das diversas imaxes caleadas que hai nas paredes das casas, especialmente na Ribeira Sacra, chamáronme a atención as que semellan siluetas de cetáceos, como se polo Sil outrora subiran estes grandes mamíferos e agora non poden facelo por mor dos encoros que mataron o río, como tampouco subirían os míticos Ibios. Outro espazo no que vemos representados estes seres mariños é nos mapas, como por exemplo no Gallaecia Regnum de F. Fernando de Ojea. Nunha das edicións aparece un cetáceo soltando dous chorros de auga na dirección da representación do deus Neptuno que sostén a cartela na que se nomea Galiza por vez primeira como reino na cartografía; noutra edición o animal non ten chafarís. Para algún estudoso da cartografía histórica isto de colocar animais fantásticos, porque as baleas son fantásticos animais, e galeóns era un xeito de plasmar as inquietudes dos países pola hexemonía marítima. Hai máis imaxes, como nos relatos da tradición irlandesa dos “immrama”, ou navegación errática, e non exenta de perigos, na procura do Alén. A máis coñecida é a de San Brandán. O santo saíra na busca do paraíso terreal, encallan nunha illa “pedregosa e sen vexetación” na que pasaran a noite. Pola mañá di misa e despois manda colocar unha pota ao lume. Co lume acceso, a pota axítase, mais é a illa a que se move e os monxes foxen para o navío. Brandán di que esa noite tivo unha visión que explica este feito: que a illa non é tal, senón un peixe, o maior de todos os animais que nadan no océano. Este relato tivo o seu influxo nos tempos medievais e hai quen o ve na lenda da vida de Santo Amaro ou na viaxe de Trezenzonio. Relatos que eran un xeito de alimentar o imaxinario medieval e recoñecer o gran espazo atlántico que a xente do medievo se atrevían a navegar, levados pola curiosidade e o gusto polo marabilloso, tamén pola idea da providencia divina. Partir na busca de novidades. Mais, como di Aires Nascimento, a marca fundamental da navegación de Brandán é a celebración do misterio cristián vivido polo monxe. A caza da balea tivo a súa importancia desde finais da idade Media até o século XVII en portos como os de Cedeira, Caión, Malpica de Bergantiños, Corme ou Camariñas. A última balea péscase en Caión en 1702. En Camelle constitúese unha compañía ou “armación” para capturar baleas en 1615, capitaneada por un mariñeiro de Laxe, o que nos pode indicar que nesa vila podía haber unha tradición desta caza, como o pode indicar o nome de Atalaia que ten a súa patroa relixiosa. A costeira comezaba o día de Todos os Santos e remataba a primeiros de marzo. Logo virán, xa nos século XX as modernas factorías que cesan a súa actividade coa moratoria da caza comercial de 1986. Da balea, como do porco, aproveitábase todo. As baleas, os cetáceos, estiveron e están presentes nas nosas vidas, ás veces, e pese ao seu gran tamaño, de xeito silandeiro Como sen querelo, as baleas, os cetáceos, estiveron e están presentes nas nosas vidas, ás veces, e pese ao seu gran tamaño, de xeito silandeiro. Até había unha durmindo un sono de máis de corenta anos en Bonaval. Espertou en 2019 cando se restaurou o edificio e marchou para o Museo de Historia Natural. Unha fascinación As novas constantes de varadas, a presenza de candorcas ou golfiños, tráenos á actualidade. Unha actualidade que nos debería facer reflexionar sobre estes magníficos seres e sobre as causas que levan ao seu declive, no que nós, os humanos, temos moita culpa. Iso é o que fai Francisco X. Fernández Naval nun interesante libro, libro que é o relato dunha fascinación, como dixo Daniel Salgado. Mais Ser cetáceo. O fascinante inverno do animal de fondo é un xeito de contar a nosa relación con eses grandes mamíferos, como tamén é un relato persoal, un libro de viaxes, unha achega á literatura e moitas máis cousas, como unha achega ao mundo animal desde unha óptica distinta ás ciencias naturais. Máis ben desde unha etnografía multiespecies ou un xeito de contar a Historia navegando por diversos mares, desde o pasado para entender o presente e pensar o futuro. Un libro ao estilo de El sueño de Ulises. No libro o autor comeza falando da súa propia infancia, de fósiles, da pescuda de información, de encontros con cazadores de baleas, de cromos e literatura xuvenil, de toponimia ou da presenza destes animais na arte ou na poesía, de viaxes para ver baleas, das baleas na pintura de Urbano Lugrís, etc. Estamos ante un compendio clásico que fusiona as catro fontes do saber dos clásicos da antigüidade: Filosofía, Xeografía, Historia e Poesía. Toda unha viaxe por diversas xeografías e semánticas como necesidade de saber e comprender, tamén de tomar postura.