Bonos culturais: cultura e consumo

"Ten unha intención electoralista", ou esa polo menos é a "percepción xeral". Román Rodríguez, conselleiro de Cultura, Educación e Universidade, referíase así ao "bono cultural" anunciado polo Goberno español -que entregará 400 euros a todas as mozas e mozos que cumpran dezaoito anos en 2022- ao tempo que presentaba... un bono cultural. Efectivamente, a Xunta da Galiza, tal e como prometera o propio presidente Alberto Núñez Feixoo en setembro, aprobou esta iniciativa para "incentivar a demanda cultural, dinamizar o consumo seguro e favorecer o fortalecemento do sector axudándoo a reducir o impacto da Covid-19". Non obstante, as diferenzas entre as propostas do executivo galego e do Goberno de Pedro Sánchez son evidentes: o proxecto da Xunta conta con só 1,95 millóns de euros de orzamento -fronte aos 210 millóns do estatal- o que reducirá os beneficiarios a 39.000, un 2% escaso da poboación ao que vai dirixido, mentres que o Estado cubre a totalidade da franxa de idade que se escolle como obxectivo. Por outra banda, o bono da Xunta é, en realidade, un cupón de desconto do 50% que obriga o usuario a gastar a metade restante, mentres que o ofertado polo Goberno estatal non precisa de ningún desembolso por parte do beneficiario. Dos 51 millóns de euros que o Executivo galego orzamentou para este ano para o fomento de actividades culturais "apenas se executaron o 18% Esas diferenzas foron obxecto de discusión durante o Debate do estado da nación que se desenvolveu a partir do 13 de outubro: o presidente Feixoo asegurou que o bono estatal tiña unha orientación electoralista porque entrega a axuda "ás persoas que aínda non votaron e que están a piques de votar", aínda que non explicou por que razón implementar unha medida dirixida aos votantes en xeral non o é. A oposición, desde o principio, asumiu que a medida era propaganda. Mercedes Queixas, voceira de Cultura do BNG no Parlamento, cualificou a medida de "claramente insuficiente" e de ter un "orzamento mínimo". Ademais, introduciu un novo aspecto na discusión ao reprochar ao Executivo que a medida non estivese dirixida a priorizar o consumo "da produción cultural, audiovisual e literaria galega e en galego". Noa Díaz, portavoz de Cultura do PSOE, pola súa banda, centrou a súa crítica na natureza de "cupón de desconto" do bono galego e sacou a relucir unha cifra moi substanciosa: dos 51 millóns de euros que o Executivo galego orzamentou para este ano para o fomento de actividades culturais "apenas se executaron o 18%". O feito de que soamente se poida acceder ao bono anunciado polo Goberno galego a través dun código QR descargábel na web da Xunta, tamén suscitou críticas, xa que prexudica as persoas que non estean familiarizadas coas novas tecnoloxías, as que non poden permitirse unha conexión á rede, ou as que viven en zonas cun acceso á internet de mala calidade. "Concíbese a cultura como un mercado que hai que dinamizar", di Davíd Rodríguez O obxectivo das políticas culturais En realidade, tanto o bono do executivo galego como o do central parécense moito ao que habitualmente entendemos como unha medida electoralista. Mais talvez o debate debería centrarse noutro punto: a necesidade deste tipo de alicientes para que a mocidade, ou a cidadanía en xeral, se achegue á cultura non significa o fracaso das políticas culturais? David Rodríguez, escritor e analista autor de O canastro sen tornarratos. Resistencia popular na era do capitalismo sen democracia. Unha ollada galega, apunta, máis que ao seu éxito ou o seu fracaso, á natureza das políticas culturais que se levan a cabo: "Que este tipo de iniciativas sexan implementadas por un Goberno [o estatal] sostido por un partido que se di socialdemócrata en alianza con outro que di situarse á esquerda da socialdemocracia indica que o marco do posíbel está moi instalado na concepción liberal da sociedade. Unha concepción na que non pode haber unha idea colectiva de que políticas culturais hai que potenciar ou non, e na que todo se fía á decisión do individuo. Concíbese a cultura como un mercado que hai que dinamizar". A idea de cultura como mercado, non obstante, non sempre debe xulgarse como algo completamente negativo. Marcos Lorenzo, xestor cultural e autor de varios libros sobre a cuestión, encadra teoricamente o debate sobre esta cuestión: "As políticas culturais que se levaron a cabo desde o nacemento do Estado das Autonomías foron fundamentalmente de oferta: isto encádrase en termos teóricos, no paradigma da democratización da cultura, que non é o mesmo que a democracia cultural, que significa case o contrario. A democratización da cultura ten como obxectivo que o conxunto da cidadanía poida acceder aos contidos da "alta cultura", dito entre aspas: que a xente poida acceder a unha exposición, a un concerto... A democracia cultural estaría máis enfocada a fomentar a participación activa da cidadanía na creación cultural, que poida ser a protagonista da vida cultural". E continúa: "Dentro deste paradigma de democratización da cultura, que empecen a agromar este tipo de medidas que se fixan na demanda, aínda que sexa nestes formatos, creo que é enriquecedor. Creo que saír do bucle que enlaza políticos e programadores coas empresas que teñen mellor acceso a eles e incorporar a cidadanía -que é a destinataria natural das políticas culturais- é positivo". Porén, as liñas que separan o consumo da cultura e a cultura do consumo vólvense tamén moi indefinidas, sen que as institucións se atrevan a estabelecer prioridades nin a contradicir as lóxicas de mercado. David Rodríguez explica que "se parte de que a Administración non ten a prerrogativa de propoñer un modelo de cultura determinado e que, por tanto, todo é susceptíbel de ser consumo. Mais tamén sería posíbel un tipo de apoio que escollese, por exemplo, o cine de autor por riba do cine chamado comercial, porque no mercado eses dous tipos de cine teñen un desenvolvemento desigual. Na actualidade, non é o mesmo protexer unha compañía de teatro que unha empresa de videoxogos. Isto non é un menoscabo das empresas de videoxogos nin do cine comercial, nin moito menos: simplemente é constatar que hai aspectos culturais que funcionan ben dentro das dinámicas de mercado e outros que non, e iso hai que telo en conta á hora de deseñar a política cultural para un país". "Oxalá, que houbese un mercado máis sólido, iso beneficiaría a todo o sistema cultural galego. Desde ese punto de vista, paréceme moi interesante a acotación de Mercedes Queixas no Parlamento: eu tamén creo que debería priorizarse o consumo da produción galega", declara Marcos Lorenzo Unha ollada galega Desde unha perspectiva galega, facer escollas á hora de conceder axudas tamén debería ser -se aplicamos a obriga de estatutaria de defender a lingua e a cultura propias- un deber da Xunta da Galiza. Marcos Lorenzo apunta que "a min, no momento histórico no que vivimos, non me asusta que exista un mercado cultural e que as empresas culturais da Galiza teñan un apoio que lles permita ser máis solventes e gañar en dimensión para que os produtos culturais galegos poidan ser coñecidos a escala global, como xa sucede con algúns deles. Oxalá, que houbese un mercado máis sólido, iso beneficiaría a todo o sistema cultural galego. Desde ese punto de vista, paréceme moi interesante a acotación de Mercedes Queixas no Parlamento: eu tamén creo que debería priorizarse o consumo da produción galega. En realidade, o beneficiario último destes bonos é o empresariado da cultura. Foméntase a demanda para que, en último termo, poidan subsistir as empresas que operan neste campo". "Iso non significa que haxa que reducir as políticas culturais a unha visión economicista", matiza. "Tamén se debe traballar co tecido asociativo, na escola, coas persoas maiores, cos novos valores... Crear espazos de fomento da creatividade non é incompatíbel co mercado". Mais o paradigma é outro: "Estamos nunha sociedade que non permite definir o que é bo ou malo de forma colectiva: é bo apoiar unha manifestación artística minoritaria e a Administración debe facelo. Pero como o único baremo é o mercado, pois as axudas tamén se guían polo mercado: douche cartos e ti consumes o que queres", resume David Rodríguez. "Se queres redistribuír constrúes un auditorio nun barrio desfavorecido ou unha biblioteca nun núcleo do rural", propón David Rodríguez Dúas claves: redistribución e planificación Outra cuestión a debater é a falta de criterios redistributivos na concesión das axudas: ou ben se dan ao grupo con mellor acceso ás ferramentas tecnolóxicas, como no caso do bono da Xunta de Galiza, ou ben se lle concede a todo aquel que pertenza a unha determinada franxa de idade, sen ter en conta a súa capacidade adquisitiva. Toda manifestación cultural esixe unha serie de ferramentas de descodificación que non están dispoñíbeis para todo o mundo: o seu manexo é patentemente diferente dependendo do grupo social do que proceda o individuo. David Rodríguez móstrase moi crítico neste aspecto: "As políticas culturais da socialdemocracia partían deses criterios: se queres redistribuír constrúes un auditorio nun barrio desfavorecido ou unha biblioteca nun núcleo do rural. Medidas de intervención que visan á redistribución de recursos e de poder. Pero dar créditos universais só por pertencer a unha franxa de idade determinada ou aos primeiros que cheguen a solicitalo é unha idea moi liberal: apóiase a través da repartición de recursos para que cada un escolla no mercado o que quere". En todo caso, medidas deste tipo xa foron probadas noutros países como Italia ou Francia con resultados desiguais dependendo das condicións nas que se ofreceron e da filosofía que había detrás da proposta. Como resume Marcos Lorenzo: "Todas estas ferramentas son solucións perfectíbeis que se poden traballar para mellorar. O verdadeiro problema vén cando se dan como medidas illadas. Se non forman parte dun modelo, dunha aposta ben articulada que traballe as diferentes dimensións da cultura, van ter un resultado moi limitado, non van xerar un efecto transformador, e quedarán en medidas efectistas, en flor dun día".