Arredor de si

Publicada en 1930, na etapa en que o seu autor está nun período de plenitude creativa, Arredor de si é a novela máis coñecida de Ramón Otero Pedrayo (1888-1976) e, tamén, aquela pola cal confesou sempre unha clara preferencia. Nela cóntasenos a viaxe exterior do protagonista –Adrián Solovio–, que procura, primeiro en Madrid e en Castela como referentes da cultura española, e logo nunha viaxe por Europa (París, Alemaña, nomeadamente Berlín, e Bélxica), a resposta ás dúbidas sobre si mesmo e sobre a súa identidade. Ese desprazamento espacial non é máis que a imaxe da súa outra viaxe interna, do difícil proceso intelectual e sentimental que o vai levar á redescuberta da súa terra: primeiro, ao coñecemento físico (representado polo percurso simbólico a través do mapa de Fontán) e, despois, á aproximación aos elementos (lingua, historia, literatura, Santiago como centro simbólico...) que lle permiten delimitar os trazos singulares que configuran a identidade da Galiza, esa entidade con personalidade de seu que o propio Solovio vai conceptualizar como nación. A partir de aquí, unha vez asumida a súa conciencia galeguista, o protagonista declara sentirse parte dun proxecto colectivo e proclama o seu compromiso e vontade de participación na acción política xunto a todos aqueles que, coma el, sintan que a súa vida se identifica coa vida da Galiza. A viaxe de Adrián Solovio A personaxe central é pouco máis que un esquema de pensamento que serve ao autor para expor o seu discurso. Polas súas características, resulta fácil asimilalo co propio escritor e, así, caer na tentación da crítica biografista. Esta identificación unívoca entre Solovio e o propio Otero, bastante asentada no discurso crítico sobre a obra, deu lugar a unha lectura simplificadora, desmentida en parte polo feito –ben coñecido– de que os seus contemporáneos se viron reflectidos, tamén eles, nesta novela (lembremos apenas Nós, os inadaptados de Vicente Risco ou artigos desta época de Carvalho Calero); non podemos esquecer que un dos aspectos centrais da obra radica na demorada descrición do proceso de desvelamento daquela realidade cultural, social e política que, estando diante deles, lles era absolutamente descoñecida. Neste sentido, a viaxe de Adrián Solovio na procura dun sentido para a súa existencia sobarda o plano do estritamente individual pois a súa aprendizaxe esténdese ao conxunto dunha colectividade. É, sen dúbida, esta parte do relato onde, da man do protagonista asistimos a un demorado proceso de reflexión e análise que nos obriga a reflectir sobre que é o que define unha identidade nacional, o que fai que esta obra conserve a súa vixencia e siga a provocar o interese do público lector. Con todo, á hora de analizar ese itinerario formativo cómpre non esquecer o papel que nel cumpre o relato da relación amorosa que se establece entre Adrián e dona Frolinda, a marquesa de Portocelos, xa que este episodio ten unha grande importancia na evolución ideolóxica do protagonista. A marquesa pasa de ser descrita como profundamente sedutora, interesante e culta, ao tempo que a quintaesencia do “xenio da Europa”, a ser retratada como superficial e vulgar, imaxe do máis baleiro, trivial e turístico cosmopolitismo. Deste modo, a súa figura configúrase como o referente de negación ao que se atribúen todos os trazos negativos que o protagonista precisa contestar, e superar, para dar por rematado o seu proceso de evolución persoal. O detonante concreto da ruptura entre os dous é o desprezo que Frolinda manifesta en relación a Galiza (orixe, por outro lado, da súa elevada posición económica e social), o que proporciona a Adrián o argumento definitivo para abandonar unha situación (sentimental e ideolóxica) que só lle produce un crecente fastío e que non ten futuro. Este enfrontamento axúdao tamén na resolución do seu conflito interno, ao empurralo a se definir en relación ao seu país. A conciencia da identidade de Galiza que progresivamente se fora desenvolvendo no seu interior desde a morte do seu tío, agroma agora como un pensamento organizado, contrastado coas experiencias europeas, e lévao a desexar o regreso á casa (= nación) para afrontar novos compromisos. A personaxe central é pouco máis que un esquema de pensamento que serve ao autor para expor o seu discurso A partir deste momento, o proceso de autoafirmación de Adrián fica debuxado a través da progresiva desvalorización e caracterización despectiva que o narrador vai facendo da marquesa pois tamén neste aspecto o protagonista necesita corroborar o seu esquema de valores fronte ao que estima, finalmente, como alleo. Así, a figura da marquesa que nun primeiro momento desempeña unha función importante no proceso formativo do Solovio convértese na imaxe viva non só do cosmopolitismo banal, senón tamén dun modelo feminino con claras connotacións negativas fronte aos valores positivos que representa, por exemplo, a figura da nai. Ao final, a ruptura da relación marca o início do camiño de volta ao reencontro daqueles valores. 'Arredor de si' mais a Xeración do 98 Por outra parte, á hora de lermos Arredor de si salta á vista o diálogo que esta obra establece coa produción dos autores da denominada xeración do 98, coa súa elaboración teórica da idea de España como nación e das claves desa identidade española que imaxinan, entre outros referentes, a partir da evocación de Castela e a súa paisaxe. Este discurso funciona para Otero como un referente de oposición pois unha parte importante da súa propia construción teórica ten moito de reacción, refutación e superación daqueloutro, tal como xa foi sinalado pola crítica que se ocupou da novela na época en que foi publicada (por exemplo, en 1934, por un novísimo Carvalho Calero quen, por outra parte, vai considerar sempre Arredor de si como a novela máis acabada de Otero, así como unha das obras centrais da literatura galega contemporánea). Ao igual que acontece no resto da súa narrativa, en Arredor de si Otero Pedrayo adopta a ficción literaria como un medio para a formulación do seu pensamento político, isto é, como unha ferramenta que permite asentar unha ideoloxía e difundila entre un público máis amplo que o que asiste ou le textos políticos. De feito, podémonos preguntar quen era o público receptor dunha obra como Arredor de si e a resposta é que se trataba dunha elite ilustrada, xa non tan limitada como a do século XIX que lía as producións de Rosalía, Curros ou Pondal, mais aínda reducida por máis que, xustamente, este fose un dos aspectos máis insistentemente traballados polo grupo galeguista. A conciencia da identidade de Galiza que se fora desenvolvendo no seu interior, agroma agora como un pensamento organizado Convencido, como expresa reiteradamente, da necesidade de crear conciencia nacional a través da obra literaria, Otero Pedrayo desenvolve nas súas novelas unha serie de temas a través dos cales constrúe un sólido discurso, claramente orientado á afirmación da Galiza como nación. Esta característica, presente en toda a súa obra (tanto na de creación como na de tipo ensaístico ou científico), resulta especialmente visíbel en Arredor de si, unha novela que permite apreciar até que punto Ramón Otero Pedrayo é o creador dun dos discursos intelectuais máis brillantes e interesantes do seu tempo. Por último, cabe sinalar que case non existen versións a outras linguas de Arredor de si, o que talvez se explique porque sempre foi considerado un texto difícil. Dunha banda, polo modelo de lingua do seu autor, singularmente complexa e rica e, doutra, pola necesidade de trasladar todo o conxunto de referencias culturais que inclúe un texto tan complexo, todos estes factores obstaculizaron a difusión noutras linguas dunha obra tan importante das nosas letras. Con todo, contamos cunha tradución ao inglés realizada por Kathleen March e editada en 2007 por Amaranta Press onde o propio título escollido, Circling, dá idea do extremado coidado con que a profesora norteamericana traballou este texto. Existe tamén unha versión ao portugués da obra, non editada como libro, elaborada por Felipe Domínguez Presa no marco da súa tese de doutoramento Traduzir Otero Pedrayo (2015). Escolma de textos [1] Anoitecendo o segundo día, chegou Adrián da estación. Viña máis fraco, desfeito da viaxe. A nai, refuxiándose no seu peito, chorou por fin bágoas consoladoras. Fuxía a derradeira inquietude da faciana do doente e a súa man acariñaba a testa do sobriño axeonllado. Na noite ficaron sós. Entón o doente faloulle ó Adrián: –Meu fillo, vai ó despacho e descolga aquel mapa grande... Quero velo denantes de morrer... –o sobriño, coa axuda do señor Pascual, trouxo á alcoba o mapa de Fontán. Pendurárono da parede. Os ollos do enfermo reviviron. A man figuraba sinalar horizontes. Unha pura alegría animaba a faciana murchiña e branca. Adrián, cunha candea na man, ía alumeando os lugares que o vello dicía con voz lonxana: Corme, Laxe, Camariñas, Niñóns... Adrián non sabía sempre atopar os sitios. O enfermo falaba: –Non, á dereita, á esquerda, un pouco ó norte –a candea alumeou longamente un nome e o sítio de Compostela. Adrián lía nomes de montes, de ríos, de pobiños, de ermidas. A luz ía seguindo os trazados dos camiños. Naqueles instantes estraños e fondos figuraban lucir no mapa agras marelas de centeo, ermos vestidos de flores de toxo e de piorno, serras penedosas, campanarios barrocos, xente que vai polos sendeiros ós muíños e ás feiras, verdeceres de camposantos, fuxir de augas, praias douradas, galgar onde ondas nos cons, velas que saen ronselando o mar, orballeirras sobre os arboredos mestos, rúas de vellas cidades, soidades de esquecidos mosteiros. Adrián sentíase conmovido ata o máis fondo do seu ser. Treméndolle a man, foi alumeando todo o camiño de Santiago, a terra de Ourense, as dúas aldeíñas xemelgas do val onde eles estaban. Parou un instante como un cirio funeral no nome do pobiño no que morria don Bemaldo, e logo foi percorrendo todo o debuxo das fronteiras e costas da Galiza. Don Bernaldo xa non falaba. Sorría. Grosas bágoas queimaban as fazulas do Adrián. Tivo que saír á sala e liberar os seus saloucos na fiestra, cara á noite. Logo, atendendo os signos do doente, púxolle o crucifixo nas mans. Xa non o afastaba dos beizos. Chegaba dona María co abade. Un feble suspirar fuxía axiña do leito. O crego murmuraba as oracións de agonía. Un rumor como o da derradeira auga dunha fonte que se enxoita. Don Bernaldo morria docemente, e unha negra sombra corría sobre o mapa da Galicia. [2] [...] O europeo, o que desde mociño se sentira apreixado ata abafar polo marco das fiestras familiares, [...] botaba pel nova, experimentábase posto dinamicamente no devenir do Cosmos des que descubrira a propia realidade aliada á outra realidade da Galiza. Por Galiza e na Galiza era Adrián europeo e planetario. Xa podía dirixir as súas frechas a un fito. Foi obra leda e rápida como toda liberación. Fíxoa pola meditación apaixonada servida pola experiencia dos ensaios fracasados e pola amorosa descuberta da Terra. Máis adiante Solovio compracíase en lembrar sen propósito pedagóxico, como exemplo e enseño para os máis, as etapas do seu itinerario da perfección. No decorrer dun ano fixo varias viaxes: costa brava, algún mes en Santiago, no verán con caxato e morral andou a pé grandes anacos da serra, onde se demora sempre un ulido e unha elegancia de invernía. Deste xeito foi sentindo a historia vivente da Galiza e puido meditar a súa proxección no porvir. [...] En Santiago, Adrián sempre se coidaba na Europa e máis galego que nunca. A sensación do Estado español estaba para el ausente da cidade. Liberdade das prazas sen tendas nin quioscos, liberdade e cosmopolitismo do capitel románico feito para o pobo e traballado en linguaxe que adopta o falar de cada patria. Compostela non merece o seu ditado de apostólica, só pola reliquia do Apóstolo, senón por un apostolado universal de cidade franca. Adrián soñaba que nas cátedras e nos púlpitos volvería a soar a voz de todos os mestres do mundo, e antes que outra, as voces galegas que xermolaba escuramente na Galiza. Eles ceibarían o espírito da Terra. Adrián, nun ditoso estado de posesión de si, consideraba sen xenreira ás outras terras ibéricas, mandaba un saúdo ó pequeno lugar burgalés onde coñecera a ermida de Nosa Señora das Lavercas, e á tráxica paixón de Toledo. De igual a igual, Adrián pensaba ser o tipo dunha xeración, e con optimismo coidaba que no mesmo inverno outros galegos, todos os ben intencionados, todos os que pensasen con lealdade, chegarían á súa liberación, que era a liberación da Galiza en ben da Europa, do Mundo e do Espírito Inmorredoiro. Aquí remata o primeiro, longo e tráxico estadio do vivir de Adrián Solovio. A súa vida dende agora identifícase coa vida da Galiza; xa non é novela, nin experiencia psicolóxica. Xa é historia. Pois a Galiza tamén comeza a ser outra volta historia des que deprendeu os camiños para atopar a súa conciencia e deixou de andar, como unha cega, arredor de si. TERRA A NOSA!! [O texto foi tirado da edición de 2008 da editorial Galaxia, con corrección dalgúns lapsos, erros e/ou emendas textuais inxustificadas]