Parque Natural do Invernadeiro: onde o ser humano é quen camiña cara á extinción

"Pénsao, isto é Galiza, hai casas por todas partes pero aquí non hai nada, nin agora nin antes", dille Tomás, axente ambiental, a Silvino, que asente e cala. Están nun alto da serra, nun posto de observación de cabras montesas, contemplando a Ribeira Pequena, un dos vales do Parque Natural do Invernadeiro. Ten razón o garda. Se trazas unha liña recta desde a aldea de Silvino, Portocamba, cara ao norte, pasarán 20 quilómetros antes de atopar casas, en Requeixo, xa na outra vertente do Macizo Central. Un verdadeiro abismo, en escala galega.

En Portocamba, a aldea máis próxima ao parque, o Instituto Nacional de Estatística (INE) conta 22 veciñas e veciños. É mentira. Apenas queda xente nas lindes do Invernadeiro, o único espazo protexido deshabitado no país. Tal despoboamento é produto dunha historia excepcional. Cando un forasteiro chega a unha aldea, é habitual que o introduzan á xeografía local con referencias do tipo “do regato para alá xa é Flariz”. Porén, ningunha aldea pode reclamar para si a Serra do Invernadeiro. Desde que hai historia en Galiza, no Macizo subsisten o que alí chaman ‘fincas’. O Invernadeiro é unha e hai outras como a Edreira ou As Nabuiñas, en Laza. Montes que permaneceron inhabitados e sen dividir durante séculos, parte do patrimonio da nobreza local.

O Invernadeiro foi dos Cadórniga, unha das familias poderosas no Ourense na Alta Idade Media, donos da casa homónima no casco vello da capital e do Pazo de Láncara da Mezquita. Cos séculos, o predio pasou a inversores até que o mercou Papelera Española en 1949. Os bilbaínos foron un dos grupos industriais máis potentes na España de inicios do século XX. Abriron pistas e repoboaron con piñeiro silvestre, pero a explotación fracasou co gran lume forestal de 1981. No 84 venderon á Xunta da Galiza, que primeiro a declarou refuxio de caza e logo, en 1997, Parque Natural.

Durante todos estes cambios, a serra librouse do minifundio, o que explica a súa gran riqueza de fauna —incluso se filmou un oso pardo en 2020— pero non de explotación. Papelera Española mandou enxeñeiros para construír pistas e contrataba os veciños das aldeas próximas para tarefas como plantar piñeiros ou rozar. Houbo explotación, e non só natural, tamén humana. Para os veciños, os labores na finca eran a única alternativa á economía de subsistencia. Anoxar os caseiros ou a empresa supuña perder o acceso ao parque, facendo máis presente a pantasma da fame.

Mozos e homes traballaron plantando piñeiros na serra. Mulleres e nenos rozando e facendo carbón vexetal nas entrañas da terra coas raíces das uces. Sen xornal, a empresa vendíalles alimento pero non lles permitía durmir nos barracóns, onde hoxe están as oficinas do parque. Facían noite en ‘chabolos’ nos lombos da serra, feitos de bidóns partidos á metade e madeiras. De colchón, uns breixos.

Silvino garda silencio porque el e Tomás ben saben por que nunca houbo aldeas aló. Silvino foi un daqueles nenos carboeiros, que botaban semanas na serra para gañar unhas pesetas coas que sobrevivir e emigrar. Como pasara antes coa caza e a madeira, e como pasou despois co embalse de Portas, de Iberdrola, que anegou parte do val do Camba, son os forasteiros os que fixeron, e fan, os cartos de verdade.

Xubilado en Alemaña, Silvino é un dos poucos da súa xeración que volveu ao silencio da serra. Este inverno habitará unha das tres casas abertas en Portocamba. Cando naceu, nos 50, o concello de Castrelo de Val tiña máis de 3.200 veciños. Quedan uns 900.

O lobo non solucionará o problema do xabaril

O Invernadeiro está na zona con máis densidade de lobos do mundo, como ilustra o gran documental Entre pastores e lobos, dirixido por Manuel Pedrosa. Con todo, alí non son un problema. Nas aldeas non quedan rabaños e as mandas locais cazan sobre todo corzos. Non cazan tantos porcos bravos. Por iso, o lobo nunca será a solución á expansión do xabaril e os miles de accidentes de tráfico que causan cada ano. As batidas sen límites aprobadas tampouco servirán.

As pragas de xabarís e incendios son síntomas dunha doenza moito máis grave, o desequilibrio ecolóxico do rural galego. As persoas sempre foron parte dese ecosistema, incluso no Invernadeiro. Malia a abundancia de presas, os cotos de Castrelo de Val teñen dificultades para xuntar cazadores dabondo para as batidas.