As nosas extraordinarias aves comúns: andoriña común

O termo hirundo provén do latín que é como se chamaba por aquel entón ás andoriñas. Deste, segundo Francisco Bernis, derivan nomes comúns como o galego ou o catalá. Rustica, do nome científico, débese ao costume de facer os niños nas cortes das casas. Distribución De todas as especies de andoriña é a que ten unha maior distribución, ocupando toda Eurasia, norte de África e norte de América, desprazándose durante o inverno a África, sur de Asia, sur de América, e tamén ao norte de Australia. Na península Ibérica esténdese por toda a xeografía ao igual que na Galiza, sendo unha das máis espalladas das cinco especies de andoriñas que se poden observar no país. Como recoñecelas? Ave moi estilizada e aerodinámica. Femias e machos son moi semellantes en estrutura e plumaxe, diferéncianse por teren elas as plumas exteriores da cola algo máis curtas. As partes superiores, caluga, cara e colar son negras azuladas, coa gorxa e a fronte de cor roxo e as partes inferiores, peito e barriga branco sucio. O peteiro é negro e curto, as patas son escuras e tamén pequenas, o que lles dá un aspecto torpe cando camiñan polo chan á procura de material para o niño. Teñen a cola gallada coas rectrices externas moi longas e con pencas brancas que debuxan unha liña cando a despregan. Nos exemplares xuvenís as cores son máis apagadas e a cola é moi curta. Voz Conta con diferentes voces a andoriña común, sendo moi característico un canto consistente en trinos de longas estrofas co que semella estar de parola e que remata subitamente cun áspero e característico "prrr", que será algo así como un “marcho que teño que marchar”. Ten outros chamamentos de alerta ante un posíbel perigo ou depredador que consiste nun agudo "ziviit-ziviit" e tamén sóenselle escoitar outros sons como "ched-ched" ou "viit-viit". Onde atopalas? Especie moi común e asociada aos asentamentos humanos, especialmente ás aldeas pero ausente dos núcleos densos de vilas e cidades, é dicir, ligadas ás poboacións rurais con áreas agrícolas e gandeiras, onde é frecuente observalas alimentándose entre o gando á procura de insectos. Tampouco habitan medios forestais moi densos, nomeadamente masas arboradas de piñeiro e eucalipto. Aínda que é unha especie migradora, algúns exemplares poden ficar no sur da península, mesmo na Galiza existen rexistros xa de andoriña común nos meses invernais, habitualmente asociadas ás masas de auga doce como encoros ou lagoas nas que se alimentan. Durante as migracións dos pasos pre e post nupcial, aló polo comezo da primavera e do outono, pódense observar en grandes cantidades sobre láminas de augas litorais e do interior. Movementos e fenoloxía Como di a peza popular as andoriñas cruzan o mar para pasar o inverno en África. De aló, cara a finais do mes de febreiro, xa veñen de volta e pódense observar os primeiros exemplares polo sur da Galiza, chegando o groso en marzo e abril. Soen chegar primeiramente os machos que se reúnen ao pouco tempo coas femias onde teñen o niño. A migración postnupcial, a que realizan logo de finalizar a cría, prodúcese durante o remate do verán, cara a finais de agosto e comezos de setembro. Obsérvanse formando grupos numerosos antes de emprender a ruta, aínda que algúns exemplares permanecerán até o mes de outubro. Son datas nas que desde a liña de costa podemos avistalas realizando a migración cara ao sur, facendo paradas nas lagoas litorais para repor forzas, alimentarse e descansar creando durmidoiros nos canavais. Feitos que veñen demostrar a importancia da protección e conservación das zonas húmidas nas rutas migradoras das aves. Grazas ao anelamento científico, sábese por exemplo, que moitas das andoriñas marcadas en Portugal pasan o inverno na África Occidental, como así o indican as recapturas de exemplares en Costa de Marfil ou Nixeria. Que comen? Son aves insectívoras que se alimentan do plancton aéreo, entre os que teñen especial relevancia os dípteros, moscas e mosquitos, aínda que completan o seu menú con outras familias de insectos como poden ser formigas voadoras, avespas ou escaravellos de pequeno tamaño. Cazan en voo, e non é difícil observalas a uns centímetros do chan perseguindo as súas presas, zigzagueando e facendo cambios bruscos de dirección. Poden voar a maior altura pero sempre en función da meteoroloxía. Reprodución Como dixemos é unha especie moi ligada ás construcións humanas, tanto que nidifica case exclusivamente en cortes, palleiras, terrazas ou baixo galerías, aproveitando pequenos elementos como cravos ou ganchos de trabes ou vigas para suxeitar o niño. Constrúeno macho e femia nuns dez ou quince días, sempre pegado a unha parede cuberta. Ten aspecto dunha cunca aberta pola parte superior, realizada con pelotiñas de barro, herbas e palliñas que cobren de plumas no interior. Se o niño se conserva en boas condicións dun ano para outro ocúpano novamente facendo pequenos arranxos se son precisos. Soe nidificar illadamente e se non teñen molestias excesivas son fieis ao lugar de cría. Semella que iguais de leais son tamén á parella xa que se trata dunha ave monógama. A construción do niño é unha tarefa laboriosa que precisa de atopar os materiais concretos durante un período de tempo limitado, motivo polo que as primaveras excesivamente chuviosas ou moi secas poden dificultar os traballos. E aínda que as condicións sexan acaidas a tarefa non é pouca. Durante a Segunda Guerra Mundial un prisioneiro da Alemaña nazi chamado Purchon, contou todas as viaxes que unha parella de andoriñas precisou para construír o niño, co resultado dun total de 1.100 desprazamentos de ida e volta. Porén, en función dos materiais, da meteoroloxía, etc. poden chegar ás 5.000 viaxes, as que teña que realizar a parella para completar o traballo. De abril en diante realizan a posta de 3 a 5 ovos brancos apencados de rubio que choca a femia durante quince días. Os polos permanecen no niño de 20 a 22 días e cando poidan voar, pousaranse sobre unha póla ou un cable preto do niño onde serán cebados polos proxenitores con moita frecuencia. Despois xuntaranse en bandos acudindo a lugares con alimento abundante. Soen realizar unha segunda rolada, pero fan entre elas un descanso dunhas dúas semanas. Depredadores. A quen ten medo a andoriña? Entre os principais depredadores están os gatos domésticos e tamén aves de rapina diúrnas como o falcón. Tendencia Atendendo aos datos fornecidos polo programa de seguimento de aves reprodutoras da ONG SEO/BirdLife e analizando o período 1998-2020, a tendencia das andoriñas é de declive moderado. A diminución é debida entre outras causas ao incremento no uso de produtos insecticidas que reduce as presas, sendo especialmente problemáticas na época de cría ao contribuír a minguar o éxito reprodutor. Así mesmo, aínda que antano foi un paxaro moi querido no medio rural, na actualidade destrúense moitos niños por motivos de hixiene ao acumularse baixo eles excrementos, algo que por outra parte ten solución doada, instalando baixo o niño un cartón ou unha táboa. Outra causa non menos importante é o abandono do rural, xa que ao quedar deshabitadas as aldeas, caer as casas e encherse de vexetación perden lugares de reprodución.