Toque manual. Patrimonio da Humanidade

Os toques de campá, baseados no ritmo, foron os encargados de organizar a vida comunitaria, de delimitar o tempo e o espazo laboral, diario, festivo e de dó. Por iso existía, tanto no ámbito relixioso como no civil, un amplo repertorio, unha linguaxe, cunha gran diversidade de formas e técnicas que anunciaron incendios, tormentas, rogativas, horas e acontecementos do ciclo vital e, en definitiva, regularon multitude de aspectos da vida festiva, ritual, laboral e cotiá en todo o territorio do Estado español. O toque manual de campá foi seleccionado para a Lista Representativa do Patrimonio Cultural Inmaterial da Humanidade na XVII xuntanza do Comité Intergobernamental para o Patrimonio Cultural Inmaterial celebrado en Rabat (Marrocos). A candidatura fora presentada polo Ministerio de Cultura e coordinada por Hispania Nostra, Campaners d'Albaida, o Museo Internacional del Toque Manual de Campanas, MitMac e asociacións locais de campaneiros. A Organización das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura (Unesco) valorou que "o toque de campás serviu como medio de expresión e comunicación" no Estado español, "cumprindo unha serie de funcións sociais, desde o intercambio de información até a coordinación, a protección e a cohesión". Catro campaneiros galegos, de Anllóns (Ponteceso, Bergantiños), Mondoñedo (Mariña Central), Ponte Caldelas (Pontevedra)e Boqueixón (Compostela), formaron parte do conxunto de diferentes comunidades autónomas que avalaron a candidatura. Coa declaración do toque manual de campá como patrimonio cultural inmaterial da humanidade, a Unesco está a protexer centos de sistemas locais de comunicación (máis de 30 só no Estado español), con certas características compartidas por zonas, pero case sempre únicos, ao bordo da extinción por dous motivos: a falta de campaneiros e, sobre todo, a falta de sensibilización cara a este fenómeno de comunicación case único en cada lugar, que ten moitos e variados significados. Considerouse tamén a introdución de reloxos públicos, a finais do século XIV, como unha das causas do declive dos toques de campá. Non obstante, non semella que fose así, pois a sociedade tradicional baseouse até tempos relativamente próximos nos toques litúrxicos de campás para regular o tempo colectivo. Os encargados de facer soar as campás ao longo dos séculos foron os campaneiros e, en moitos lugares, os sancristáns, que actuaron como tales. Persoas que gardaban na súa mente a gran riqueza e variedade de toques de cada lugar. Nalgunhas das igrexas importantes incluso se dotaba o campaneiro dunha casa na mesma torre, caso da Catedral de Santiago. Así, a progresiva desaparición destes oficios produciuse de maneira diversa. Nas catedrais, por exemplo, mecanizáronse as campás a finais dos anos sesenta, aproveitando a crise litúrxica do concilio, unha falsa idea de modernidade, e o desprestixio xeneralizado dos campaneiros e dos seus toques. En moitas igrexas urbanas e rurais substituíronse as campás por sistemas de megafonía. E, en xeral, os sancristáns rurais non foron substituídos ao morrer, e con eles perdeuse un coñecemento e unha forma de tocar as campás documentada en moi poucos casos. Así, nos últimos cincuenta ou sesenta anos asistimos a unha desvinculación por parte da poboación coa linguaxe sonora das campás, consecuencia da electrificación e mecanización do toque de campás e da fenda xeracional no oficio dos sancristáns, coa consecuencia da perda na transmisión dos coñecementos. Non obstante, en localidades polo xeral pequenas, cunha forte tradición musical e campaneira, a función social máis relevante do elemento, a valoración do toque de campás como vehículo de identidade colectiva, sobreviviu grazas ao esforzo das veciñas e dos veciños e ás tradicións musicais e sonoras. Mantívose viva a capacidade de identificar cada un dos toques. Este discernimento é tan refinado que só escoitando o son a comunidade do campaneiro pode identificar o toque polo seu nome, xa que cada un ten unha forma particular de tocar. Trátase dunha demostración da creatividade humana a través do tradicional toque de campás. Para protexer este método de comunicación da desaparición aparece a finais dos anos oitenta a figura dos grupos de campaneiros: voluntarios formados, profesionais non remunerados, que ademais de tocar as campás investigan, recuperan toques, promoven restauracións, divulgan as súas actividades, etc. As asociacións de campaneiros son na actualidade o elemento máis importante para continuar esta tradición: desde hai máis de trinta anos desempeñan un papel central na transmisión, dinamización e rexeneración do tradicional toque manual de campás, na formación de novos campaneiros e na estimulación do interese da sociedade civil e das institucións. O asociacionismo fixo que o papel dos campaneiros experimentase, en definitiva, unha revitalización, destacando especialmente as asociacións de Castellón, Sevilla ou Valencia. Aínda que a actividade relativa ás campás na Galiza é menor, nalgunhas zonas aínda poden atoparse portadores do acervo cultural do oficio de campaneiro, como son os campaneiros de Mondoñedo, da Ínsua (Ponte Caldelas), Ponteceso e Boqueixón. Neste contexto nace a Asociación Cultural Campaneiros da Galiza, co fin de manter viva a aprendizaxe e a ensinanza da linguaxe das campás, promover a súa cultura e a súa historia, potenciar a restauración e o mantemento das campás, campanarios e todo o patrimonio campaneiro galego. Na actualidade asistimos á consolidación dunha nova implicación e percepción social cara á linguaxe das campás. Os novos grupos de campaneiros recolleron o testemuño do oficio revitalizando a función social desta actividade tradicional, reconstruíndo identidades, permanencias, sentimentos e emocións. As asociacións de campaneiros configúranse como comunidades portadoras contribuíndo a que o toque manual de campás pase de ser un simple medio de comunicación, a unha maneira de expresión de carácter patrimonial. En definitiva, o toque de campá manual non ten a relevancia social que tivo no pasado. Cambiou a sociedade, as súas crenzas, a tecnoloxía así como a maneira de nos relacionar. E, non obstante, produciuse unha resignificación. Os toques recuperados e tocados manualmente van máis aló da busca de identidade. Tratan de expresar sentimentos, emocións e aspectos da vida común. Incluso cando se trata de toques de defuntos, cun son máis tenue, provoca que se acrecenten as emocións colectivas. Necesidade de salvagarda O toque manual está en perigo de extinción: só están inventariadas 10% da totalidade de campás do Estado español e tampouco se coñece o número de torres e o número, tipo e características das campás que hospeda. Non existen normas, nin protocolos de carácter técnico, musicolóxico e incluso ético, que regulen as intervencións nas campás e nos campanarios, nin que consideren as interrelacións existentes no instrumento formado pola torre e as súas campás. A electrificación deixou que se perda en boa medida o oficio de campaneiro, polo que a súa recuperación é unha das medidas de salvagarda máis importantes do Patrimonio Cultural Inmaterial campaneiro. Nesta tarefa o factor humano é fundamental, descansando nas asociacións de campaneiros e no seu fomento, nas asociacións culturais e escolas de música que promoven cursos e actuacións para que os vellos campaneiros transmitan os seus coñecementos ás novas xeracións. Porén, para a salvagarda do patrimonio campaneiro as asociacións propoñen uns conceptos básicos. Primeiro, temos que considerar o inmóbel –xeralmente, o campanario– como un todo, as campás e os demais elementos, xa que forman un instrumento. Polo tanto, protexer o toque manual, isto é, o patrimonio inmaterial, implica tamén protexer o patrimonio material. Ademais, descontextualizar calquera elemento do instrumento é anulalo, polo que a musealización como salvagarda debe implicar necesariamente a conservación in situ, sen descontextualización. Finalmente, a restauración dos toques manuais débese facer seguindo as pautas tradicionais de cada lugar para garantir a súa aceptación social. En canto ás principais liñas de actuación nas que deben centrarse as accións de salvagarda, destacan en primeiro lugar as accións de formación e aprendizaxe. Só coñecendo e practicando os sons do pasado estes irán adaptándose á sociedade actual, polo que deben implicar non só as asociacións, senón tamén as Administracións competentes. En segundo lugar, debe garantirse que as intervencións sexan realizadas por profesionais especializados en actuacións interdisciplinares. E, en terceiro lugar, débese prestar unha maior atención á documentación, para que se manteña vivo o patrimonio campaneiro debe fomentarse o estudo e a aprendizaxe dos toques e demais elementos, reparando o baleiro documental existente. Dimensión internacional As campás e os toques manuais están presentes en numerosas culturas do planeta. En Europa, os toques de campás estendéronse por todo o continente, asociados ás diversas igrexas cristiás. Todas tocan as campás, e probabelmente desde hai máis tempo que no Estado español. Por este motivo, en toda Europa medraron con anterioridade os grupos de campaneiros e a regulación das actividades das empresas. En Europa hai tamén moi diversas tradicións de toque manual. Mentres que en Alemaña e en Francia o toque manual é case inexistente, en Italia existe unha forte implantación con grupos de campaneiros moi ben organizados e cunha federación estatal moi potente. O Reino Unido lidera o toque manual de campás, cultural e patrimonialmente recoñecido pola sociedade e polas institución públicas e culturais, e non considera mecanizar as súas campás porque considera que o seu son é a voz da comunidade. En Suíza a tradición local dos toques de campás é tan potente que non é posíbel saber se a igrexa que soa é católica ou reformada, pola maneira compartida de interpretar os toques.