Terra de Iria, a terra de Rosalía

Chamamos Terra de Iria á conformada no seu núcleo primordial polos concellos de Padrón, Dodro, Rois, Cesures e Valga, aínda que se pode estender ós de Rianxo e mesmo ó de Catoira. Naturalmente, aquí as divisións provinciais non existen e as razóns para esta denominación son de carácter histórico e social, as emanadas do vello arciprestado de Iria, nunca Iria Flavia. Máis alá doutras importantes implicacións que a nosa autora estabelece no conxunto da súa obra co territorio e a paisaxe, Rosalía é a poeta da Terra de Iria. Na tradición literaria galega contemporánea, como na medieval, hai autores que se vinculan expresamente a un espazo xeográfico do que se acaban apropiando. E iso foi o que fixo Rosalía de Castro, seguindo o exemplo das primeiras copras do Coloquio (1746) de Sarmiento. O poema que encabezan os versos "Como chove miudiño, / como miudiño chove" de Cantares gallegos (1863) é a clave. Nel, dese as Torres de Hermida de Lestrobe, vanse nomeando os lugares divisados. É o mesmo que fixera o padre bieito desde a Chan da Parafita a propósito do que hoxe chamamos ría de Pontevedra. E aí emerxen entón Laíño, Lestrobe, Padrón, San Lois, Valga, A Adina (Iria), A Arretén, Campaña, O Miranda, A Ponte... Topónimos que despois a van acompañar ó longo da súa obra. As novas descubertas documentais veñen darlle limpa interpretación ós seus vínculos de nación, podiamos dicir, con esta Terra de Iria, vínculos que ela deixou xa ben claros nese mesmo poema: Inda vexo onde xogaba cas meniñas que eu quería, o enxidiño onde folgaba, os rosales que coidaba i a fontiña onde bebía. Lestrobe Estas Torres de Hermida en Lestrobe, atalaia familiar desde a que se enuncia o poema citado, é un lugar moi destacado da historia contemporánea da Galiza. Ademais de a Xosé Hermida, curmán de Rosalía, a este pazo cómpre asociar a Ruiz Pons, Manuel Barros ou Castelao. E foi aquí onde se asinou o Pacto de Lestrobe pola República (1930). Lestrobe foi reiterado asento para a familia Murguía-Castro e lugar tamén de intensa fecundidade literaria para Rosalía. As Torres de Hermida están descritas con detalle en "Padrón y las inundaciones" (1881), artigo aquí asinado, coma "Costumbres gallegas" (1881) ou El primer loco (1881), que contén como apéndice "El domingo de Ramos". E si, as fiestras do alto sobrado so sur das Torres de Hermida son sen dúbida tamén as de En las orillas del Sar (1884). Desde elas poetizou Rosalía a chuvia miudiña e o sol da primavera da Terra de Iria, as terríbeis inundacións do Sar na veiga de Lestrobe, as paisaxes do seu inverno, evocadoras da fraga fantasmal de Birnam no Macbeth de Shakespeare ou, menos tormentosas, aquelas de xordo rumor da chuvia permanente que enche de "cenicientas" pozas os verdes prados onde pousan as gaivotas, "mientras graznan los cuervos", os corvos de Poe: "¡Oh, mi amigo el invierno!, / mil y mil veces bien venido seas, / mi sombrío y adusto compañero". Padrón Desapareceu a casa na que se criou Rosalía, na "rúa solitaria" de Juan Rodríguez, aquel padronés que en Siervo libre de amor tamén incorporou a toponimia real da Terra de Iria (Buxán, Teaio, Bandín...) á súa terríbel historia. Fica unha placa ideada por Fermín Bouza Brey que contén os versos cos que Rosalía se inscribe neste mesmo lugar, ó principio citados. Antes de ser derrubada, foi escola na que estudou Manuel Antonio. Era casa familiar que lembramos coma na postal, encalada, igual que tantas outras casas de Padrón. A vila de Padrón é retratada precisamente por isto como "ponliña verde, / fada branca ó pé dun río". Padrón é tamén escenario non explícito dalgunhas das narracións e poemas rosalianos. O de Vidal, que é unha perla estética e ideolóxica, para min, non ten outra localización có propio Padrón, ese "currunchiño máis hermoso / que a luz do sol na terra alomeara", "onde o Sar soberbo e caudaloso / parece que se dorme e que se para". Da vila padronesa destácase o seu Souto, do que hoxe mal resisten media ducia de carballos, cativo eco daquela maxestosa sinfonía invernal: "onde fero o vento asombra, / roxe e estala de coraxe". Sempre Padrón vai acompañado do monte Miranda (Meda para os que non son padroneses) e do río Sar. Á súa beira, no Espolón, Rosalía preside todo e está presente en "pedra sensitiva", como dixera Otero Pedrayo no discurso memorábel de inauguración da estatua na Pascua de 1957, aquel acto de masas de significación claramente galeguista celebrado en pleno franquismo (detrás sempre Camilo Agrasar) e reeditado en 1958 para coroar a Cabanillas. Iria e a Arretén A xeografía padronesa de Rosalía ten estes dous lugares como referencia fundamental. Na Arretén resiste, aínda que hoxe algo desfigurada, a casa grande ("Casa grande lle chamaban / noutro tempo venturoso"), o pazo en que foi nada Teresa de Castro, o pazo do avó, aquel "santo venerábel cabaleiro". Descrita con primor por Murguía en Los precursores (1885), nos tempos de Cantares gallegos (1863) estaba abandonada e xa non era da familia. Por iso é a casa enloitada da Arretén, a casa da nai agora morta, a casa da estirpe no seu abandono e na súa desfeita. Elabora Rosalía un canto elexíaco pola "casa grande", unha elexía pola súa propia estirpe. A alegría e maila música, son agora silencio e medo; a xenerosidade cos pobres, silvas con amoras para os meniños; a grandeza do pasado, ruína; o orgullo, humillación. Risas, cantos, harmonía, brandas músicas, contento, festas, dansas, alegría, se trocou na triste e fría, xorda vos do forte vento. Especial é tamén o poema que nos pon no cemiterio da Adina, de Santa María de Iria, adro de extraordinaria importancia histórica e literaria: "Padrón...!, Padrón...! / Santa María... Lestrobe... / Adiós! Adiós!". Lonxe do perfil gótico ou tétrico do romanticismo, este canto ó cemiterio "encantador" da Adina, é simultaneamente triste e alegre. E tampouco se trata aquí propiamente dun adeus a unha xeografía. É, con forma de ubi sunt?, o adeus a un tempo e a unha idade felices, que xa non están e que se lembran asociados a unha xeografía, neste caso á xeografía vital da infancia e mocidade perdidas. E aquí cómpre situar tamén, coa súa "vella varanda" e mailo seu "tempro antigo", o poema "Estranxeira na súa patria", outra referencia indispensábel de Rosalía. Entre as oliveiras escuras "de vella recordazón", "máis vellas que os meus avós" e que aínda hoxe dan espesa sombra, foi enterrada a nosa autora o 16 de xullo de 1885. Pouco tempo xaceu alí. O 25 de maio de 1891 os seus restos eran trasladados a San Domingos de Bonaval para inauguraren o Panteón de Galegos Ilustres. O Sar e o Ulla É Rosalía unha escritora vinculada a unha terra, como dixemos: a Terra de Iria. Pero tamén, como Hölderlin ó Neckar ou Antonio Machado ó Douro, é unha poeta vinculada a un río. O Sar é o seu auténtico río da vida e foi definida, como reza o título de Borobó, como A cantora do Sar. As súas ribeiras unen os dous grandes espazos tanto da vida como da obra rosaliana. Entre Santiago e Padrón, entre Iria e Compostela, a autora viviu a maior parte da súa vida e escribiu a maior parte da súa obra. Como a brava muller da épica doméstica e invisíbel, a que nos dá a lección do "caldo de groria", que tamén nos di "Vin de Santiago a Padrón / cun chover que era arroiar". Polo Sar baixamos de Conxo e Compostela, onde naceu e despois se formou e onde viviu boa parte da súa vida, a Padrón e á Terra de Iria, onde se criou, a onde sempre regresaba e onde morreu. Imos e vimos do poema de Vidal de Cantares gallegos a El primer loco, de "Padrón y las inundaciones" ó "Adiós, Sar e Sarela, cubertos de enramada!" de Follas novas (1880). E na derradeira das súas obras quixo Rosalía inscribirse neste espazo facendo alusión directa a este seu río da vida: En las orillas del Sar. Está en "¡Jamás lo olvidaré!", onde se denuncia a corta da célebre carballeira do mosteiro: a súa corrente arrastra en silencio nas ondas os despoxos do sagrado recinto e os duros, mortais golpes das machadas do aire. Pero sen dúbida a estrela desa obra é o poema que a abre: "Orillas del Sar". Nel baixamos do ollar contemplativo e pisamos a ribeira do río por camiños alternativos a través da toponimia menos coñecida e mesmo da microtoponimia, nunha viaxe que nos afasta progresivamente do humano e nos interna no medio natural: da Trabanca, pasando pola Torre maila Presa até Fondóns, outra carballeira, nunha das revoltas máis nemorosas do Sar. A fermosura da veiga padronesa e iriense é a estación terminal da que se regresa, entre os versos máis tristes e fondos da nosa autora, á casa "desmantelada y fría" da desesperanza e do deserto. E do Sar polo Ulla ás Torres de Oeste de emblemático poema e ó Carril da emigración: "Pasa río, pasas río, / co teu maino rebulir". É a ría de Padrón, como aínda rezan as vellas cartas xeográficas e onde Rosalía describe unha inesquecíbel escena náutica, a da inchadiña branca vela que entre o millo corre soa, coma unha bolboreta. A Matanza Despois de viviren un tempo en Lestrobe, nas Torres de Hermida, Rosalía e a súa familia pasan os tres últimos anos da súa vida nunha casa alugada da aldea da Matanza, fronte á estación de tren. Fora unha casa recomendada por Ángel Baltar, alcalde de Padrón e protector da familia. Nesta casa ultima a escritora o seu En las orillas del Sar e nela pode lelo impreso nos primeiros meses de 1884. De setembro dese ano é a foto familiar feita na horta, de traballada composición. Contra finais de ano recibe a visita de Manuel Barros, o seu editor en Buenos Aires, que se doe da grave enfermidade da escritora sen saber que el morrería aínda antes. Rosalía recibe axuda económica da emigración americana pola vía de Ángel Balar e poucos días antes da súa morte realiza a súa derradeira viaxe coñecida aos baños do Carril. Rosalía morreu aquí na Matanza, freguesía de Santa María de Iria, o 15 de xullo de 1885. Manuel Murguía abandonou a casa axiña e acabou trasladándose cos fillos á Coruña. Non importou, nin importou tampouco o escaso interese que o de Froxel puxo nesa derradeira morada da súa muller. O caso é que boa parte do caudal memorialístico rosaliano foi medrando arredor desta casa e a súa compra, no mesmo corazón de aceiro do franquismo, acabou converténdose nunha cuestión de estado para o galeguismo resistente. Conseguírono Xosé Mosquera e Villar Granjel en 1946. Constituído o Padroado, celebraba a misa de Rosalía en galego en Bonaval, e a horta da Casa albergaba os premios do Pedrón de Ouro desde 1964. Dous actos de resistencia. En 1970 iniciouse unha campaña memorábel de subscrición popular para rehabilita-la casa da Matanza. En xullo de 71 remataron as obras e ó ano seguinte inaugurouse como Casa Museo. En pleno franquismo, contra vento e maré, todo o espectro de significación galeguista, desde abaixo e incluíndo sempre a emigración, conseguiu primeiro adquirir e logo dignificar e converter nun auténtico referente a casa na que Rosalía falecera en 1885. Foi un proxecto e un proceso que rematou nunha extraordinaria vitoria porque nel, en circunstancias moi adversas, se implicara toda a sociedade galega: emerxera a nación. Neste lugar de referencia da Galiza contemporánea e do seu proxecto de dignidade e liberdade son de evocar as derradeiras palabras coñecidas da nosa autora, certificadas logo pola súa filla Gala na súa visita á Matanza en 1950: "Abride a fiestra que quero ver o mar". Era o mar das dornas de pesca e dos galeóns de carga, cuxas inchadas velas se vían bolinando por riba das brañas e das veigas na ría de Padrón. Era o mar da Terra de Iria, o mar da terra de Rosalía de Castro.