Sáhara: a vida nos campamentos de refuxiadas

Con algunhas horas de atraso, o noso avión aterrou no aeroporto de Tindouf, en Alxeria, o principal punto de acceso para visitar os campamentos de refuxiadas e refuxiados saharauís. Aló agardaba por nós a caravana de vehículos que nos levaría até o noso destino: o campamento de Boujdour, outrora coñecido como “Campamento 27 de febreiro”, en homenaxe á escola de mulleres que serviu de xerme para que aló se establecese un campamento que hoxe acolle unhas 16.500 persoas, aproximadamente o 10% da poboación saharauí desprazada fóra dos territorios ocupados por Marrocos. Por diante espéranos algo máis de unha hora de camiño en coche, no que atravesamos unha sorte de fronteira, onde as autoridades alxerinas ceden o control da caravana á autoridades da RASD. Malia estaren situados en territorio de Alxeria, os campamentos saharauís gozan de autonomía e capacidade de autoorganización, e polo tanto, é a estrutura gobernamental da RASD a que exerce o control nas zonas nas que construíron a súa vida na diáspora. A escuridade da madrugada non nos deixa ver moito a través dos cristais dunha realidade que veremos con claridade cando saia o sol. A dura realidade dun deserto de area e pedra, no que a poboación saharauí tivo que construír unha vida, a súa vida, hai preto de 50 anos. Ao chegar ao campamento, na Wilaya de Boujdoour, a comitiva que participa nesta viaxe é distribuída en grupos por diferentes vivendas. Os meus tres compañeiros e mais eu imos con Fátima, quen será a nosa referente local durante os catro días que dura a estadía. Fátima é unha muller que rompe con moitos dos preconceptos que temos da muller no mundo árabe. Unha persoa que ten as ideas claras, moi respectada, implicada na vida social e política da Wilaya como directora de Deportes e Xuventude, e ademais mestra nunha escola. Ten un sentido do humor vitaminado con altas doses de retranca, e unha hospitalidade que nos fixo sentir como uns membros máis da súa familia. Esa é a esencia do pobo saharauí, un pobo que abre as súas portas de par en par a propios e visitantes. A súa casa, como moitas outras do campamento, está construída a base de bloques de cemento e chapas metálicas, pero isto non foi sempre así. Os primeiros campamentos, formados a partir de haimas de carácter temporal, foron evolucionando a construcións de adobe. E aínda que as haimas e as casas de adobe seguen formando parte da paisaxe local, as choivas torrenciais que se dan cada catro ou seis anos -e que levan á destrución de vivendas e instalacións urbanas- conduciron a que nos últimos anos a tendencia fose a ir cambiando este tipo de materiais por outros máis resistentes. No seu interior, a vivenda distribúese nunha cociña e en tres estancias semellantes, co chan cuberto de alfombras e escaso mobiliario. Un espazo diáfano que serve de cuarto de estar, comedor e lugar para durmir. A vivenda conta con dúas construcións á parte, unha dedicada ao aseo, e outra a modo de estar: un lugar de reunión para as integrantes da familia e para recibir as visitas. Aló sempre estaba a “mamá”, agardando que fósemos tomar o té e compartir as nosas impresións sobre a nosa visita. A Wilaya e a súa organización Replicando a organización territorial do Sáhara Occidental, os campamentos reciben a denominación de “Wilayas”, ao tempo que tamén reproducen os nomes das cidades ocupadas: Auserd, Smara, Djla, El Aaiún e Boujdour. Cada Wilaya está dividida en Dairas -municipios- e estes, á sua vez, en barrios ou localidades. As representantes das Dairas, tanto no aspecto territorial como no da organización das diferentes áreas (educación, saúde, mocidade...) no sectorial, forman parte dun consello presidido -caso da Wilaya de Boujdour- por unha gobernadora, Dih Chadad. Elas son maioría nos gobernos locais das Wilayas e das Dairas, e tamén na representación social, en boa medida porque nos campamentos predominan as mulleres e as crianzas, dado que a meirande parte dos homes atópanse nas chamadas zonas liberadas, encadradas nas diferentes divisións do exército saharauí. Actividade económica A actividade económica é anecdótica, principalmente comercial, e sitúase a escasos metros da única praza da Wilaya. Alí ten a sede o Goberno local, e tamén alberga outras institucións como a Policía, un consultorio médico ou oficinas de xestión. O comercio limítase a unhas poucas tendas como supermercados, farmacia, establecementos de roupa ou lugares nos que poder adquirir ou amañar dispositivos electrónicos. Tamén existe pastoreo e actividade gandeira a pequena escala, principalmente de cabras, camelos e galiñas, que serven como provedores de leite, carne e ovos para o consumo de produtos frescos pola poboación local. A pouca agricultura existente limítase á plantación de sementes en pequenos hortos en caixóns, situados nos escasos lugares máis frescos, con sistemas de rego por goteo. Neles agroman principalmente tomates, cenorias e leitugas. Condicións meteorolóxicas As condicións climáticas nos territorios que ocupan os campamentos son extremas, distinguindo dúas estacións: inverno e verán. No primeiro, o frío alcanza con frecuencia os cero graos, mentres que no verán son habituais as temperaturas que se achegan aos 60 graos durante o día. Ademais, son frecuentes os chamados “sirocos”, tormentas de area que dificultan a actividade, e aínda que as choivas practicamente non existen, como xa se comentou aproximadamente cada cinco anos reprodúcense tormentas que levan a riadas que acaban por causar cuantiosas perdas materiais e económicas. A auga é escasa. É por isto que resulta un ben de luxo no deserto, onde cada familia recibe mensualmente unha cantidade limitada -equivalente ao que consome un galego ou unha galega nunha semana- que lles permite cubrir as súas necesidades básicas para a cociña, o aseo ou o escaso regadío. A relevancia da auga fai que sexa merecente ter un ministerio propio na organización política da RASD, o Ministerio de Auga e Medio Ambiente, que ten entre os seus obxectivos principais facer chegar auga potábel a toda a poboación, evitando os posíbeis problemas de saúde por consumila en mal estado. Para facelo posíbel, estase a crear unha rede de distribución de auga potábel, e tamén a aumentar a flota móbil que está a levar auga ás vivendas na actualidade. A comida e o té A alimentación da poboación saharauí depende maioritariamente da axuda humanitaria, principalmente a través dos programas de cooperación de Nacións Unidas, que cobre un 70% da necesidades, e que se completa coas contribucións de ONG, entidades locais e outras aportacións solidarias. A coordinación desta axuda internacional realízaa a Media Lúa Vermella, que ten a súa sede no campamento administrativo de Rabunni, onde traballan 135 persoas. Elas son as encargadas de recibir estas axudas, e ao tempo facer a distribución para que estes alimentos cheguen ás familias nos campamentos, a través dunha rede de máis de 3.700 persoas voluntarias. Algo máis de 133.000 persoas reciben cada mes a chamada “cesta básica universal”, que inclúe produtos como fariña, lentellas, aceite vexetal, arroz, cebada e azucre, pero tamén se desenvolven programas específicos dirixidos a diferentes colectivos: o programa de almorzos leva a 40.000 crianzas de 73 institucións escolares leite e galletas; e para as persoas con problemas de malnutrición ou mulleres embarazas e lactantes tamén se reforza a achega, cun cupón electrónico co que se poden mercar produtos frescos. Na dieta diaria das casas dos campamentos destacan pois as elaboracións a partir de cereais, como o pan, as lentellas ou os arroces, complementados con produtos frescos, entre eles as verduras, os ovos ou as carnes, principalmente de cabra ou camelo. Mención á parte merece o té, cuxo consumo ten unha grande importancia como símbolo de benvida e acollemento. Non hai visita a casa saharauí que non inclúa unha cerimonia do té, seguindo un ritual de elaboración marcado polo tempo de preparación, o uso de brasas de carbón ou o propósito de reunión dun grupo de persoas. “Consumimos arredor de un quilo de té ao mes”, confesoume Fátima, ao que hai que sumar o azucre, ingrediente indispensábel na elaboración do té saharauí para darlle o sabor doce que o fai único. A xestión do lixo Nos desprazamentos polo deserto chama a atención a presenza de plásticos, movidos polo vento e acumulados en diferentes puntos, algo que ten a súa explicación nas limitacións da rede de recollida e tratamento do lixo. Por sorte, tanto o goberno da RASD como diferentes organismos de cooperación están a impulsar campañas e proxectos orientados á concienciación, á limpeza e ao tratamento destes refugallos. Entre estes programas destaca o proxecto Nadafa (“limpeza”, en árabe), promovido polo Fondo Galego de Cooperación, que pon o foco na concienciación e recollida de residuos, e que se está a desenvolver na Wilaya de Boujdour, ou os traballos da ONG Movemento pola Paz, consistentes na implantación dun sistema de xestión de residuos, que comezou en marzo de 2007 en Smara e na actualidade xa cobre o conxunto das wilayas e toda a poboación refuxiada. Para o tratamento do plástico, vén de poñerse en funcionamento unha planta na que se recollen envases de diferentes tipos, para logo clasificarse e triturarse para vender ou para darlle unha nova vida, a través da fabricación de diferentes elementos a partir dese plástico reciclado. A saúde O sistema de saúde para atender a poboación saharauí está formado por dous hospitais centrais e cinco hospitais rexionais, aos que hai que sumar 29 ambulatorios. Neles distribúense un total de 14 médicos do sistema saharauí de saúde -formados maioritariamente nas universidades de Cuba e do Estado español- aos que se suman outros 14 médicos da comisión sanitaria que Cuba mantén no Sáhara de maneira permanente. As misións de cooperación, como as que desenvolven Galiza, Euskadi, Catalunya ou Andalucía, adoitan contar tamén con comisións sanitarias que se desprazan con regularidade aos campamentos para poñerse á disposición dos servizos sanitarios locais. Precisamente nesta viaxe acompañounos unha comisión sanitaria galega, que dedicou as xornadas a citar persoas e atender diferentes doenzas. Algúns casos de certa gravidade encamíñanse a centros hospitalarios de Alxeria, e para outros tramítase unha autorización para a evacuación a outros países, como Galiza, onde existe un convenio para o tratamento de doenzas como os cancros na rede de hospitais do Sergas. O ministro de Saúde, Salek Baba Hasanna, apunta como principais retos do sistema dar solución ao déficit de material hixiénico e de medicamentos (a Unión Europea está a cubrir o 70% dos medicamentos necesarios para unha correcta atención), e poñer en marcha “un laboratorio clínico completo que permita un tratamento máis rápido e eficaz da doenzas”. O futuro A vida no deserto non é fácil, mais o pobo saharauí soubo facer dese lugar inhóspito non só un fogar, senón tamén construír unha comunidade baseada nos principios da solidariedade, a participación comunitaria e a boa veciñanza. Isto permitiu ter revertido as cifras de analfabetismo, que agora se sitúan nun 4%, a segunda cifra máis baixa de todo o continente africano, tras Serra Leoa. Tanto o Goberno da RASD como a sociedade civil saharauí coinciden en que a única solución para rematar coa ocupación marroquí no Sáhara Occidental pasa “por unha guerra de liberación permitida polo dereito internacional”, que permita poñer punto e final aos campamentos e regresar a un dos territorios máis ricos e produtivos de África. A presidenta da Sociedade Galega co Pobo Saharauí (SOGAPS), Maite Isla, leva trinta anos visitando os campamentos saharauís, e destaca que nos últimos tempos “cada vez hai máis xente nova que di: até aquí chegamos, non estamos dispostos a seguir outros 45 anos esperando”. “O pobo saharauí sente que está a mendigar unha axuda humanitaria que non necesita: teñen un territorio rico e queren, por xustiza, volver a el”, conclúe Isla. Cooperación galega O Fondo Galego de Cooperación e Solidariedade, do que forman parte 103 administracións locais galegas, leva anos colaborando cos campamentos de refuxiadas e refuxiados saharauís, a través de diferentes proxectos. No ano 2016 o Fondo realizou unha achega de 600.000 euros para contribuír á reconstrución dunha unidade de atención sanitaria que derrubaron as intensas choivas do outono de 2015, e que agravaron as xa difíciles condicións de vida da poboación refuxiada. Tamén destaca o proxecto Nadafa, co que a cooperación galega está a desenvolver un programa de recollida de residuos e sensibilización ambiental no campamento de Boujdour, e cuxo financiamento está destinado á contratación de persoal, á dotación de material para a realización das tarefas e ás actividades de divulgación entre a poboación, co obxectivo de conseguir unha correcta xestión dos residuos. A arte de resistir A vida nos campamentos non é doada, pero tal e como recoñece o primeiro ministro da RASD, Bucharaya Hamudi Beyoun, “nestes corenta anos témonos especializado na arte de resistir”. Non lle falta razón. O pobo saharauí soubo crear un espazo para vivir nun lugar hostil, partindo da nada. “Aquí nacemos, amamos, casamos, divorciamos... tratamos de crear unhas condicións de vida acordes á realidade que nos arrodea, e estamos mellor ca antes”, engadiu. Destaca Beyoun o apoio internacional, especialmente o de Alxeria, pero tamén o da cooperación. Unhas axudas que malia non terse visto reducidas no económico, si acusan a suba de prezos, o que fai que cheguen menos produtos: “Estamos a recibir aproximadamente un 40% menos de mercadorías que hai uns anos polos elevados custos do transporte. Isto fai que teñamos que recorrer ás axudas dos concellos e das ONG para cubrir este déficit”.