Del Riego, o exilio interior: a etapa que abrangue de 1939 a 1963

Non podía ser máis desalentadora a chegada de Francisco Fernández del Riego á cidade de Vigo, inhabilitado para o traballo baixo o cargo de "galleguista y afecto al Frente Popular" e moi coñecido polas súas actividades no nacionalismo organizado nos anos da II República en Compostela. A súa participación na guerra de 1936 no bando sublevado non lle garantía a inmunidade. Tiña que mudarse, pedíralle ao seu "irmán no galeguismo" Valentín Paz Andrade acubillo no seu bufete de Vigo -con resposta positiva do pontevedrés- onde era asesor legal dos industriais da pesca, masivamente falanxistas. Moitos deles implicados directamente no exterminio de antigos dirixentes do sindicalismo mariñeiro. Mais xa antes da súa chegada á estación viguesa do comboio sabe que o seu valedor está no cárcere agardando o desterro. Sen cartos e sen traballo comeza o seu "exilio interior" con medo polas represalias incesantes, urxido pola necesidade alimentaria e co fardel da memoria cangado de dor polos "irmáns" asasinados: Bóveda, Ánxel Casal, Camilo Díaz Valiño… e a saudade dos que marcharan con rumbo a Bos Aires, Castelao, Seoane… Mais había que vivir, agochando na súa cabeza de estratega unha consigna que logo se ha revelar: "había que frear aquela sangría" política e cultural. Serán os seus primeiros empregos os relacionados co bufete de Paz Andrade, actualizando os coñecementos de dereito civil, exercendo de profesor en colexios privados de xeito clandestino e usando unicamente o seu nome e primeiro apelido ao que lle antepuxeron un rango militar que nunca tivo: comandante Francisco Fernández. E asumindo a edición da revista Industrias Pesqueras, propiedade da patronal asociada. Nela fará de todo, redactar notas soltas, pequenos informes, artigos de fondo, diagramar e corrixir probas, pedir colaboracións, encomendar a publicación... Segue aquí a mesma liña que desenvolverá anos máis tarde na dirección da revista Grial, enchendo todos os ocos, cubrindo a quen incumpría os prazos… Pode resultar sorprendente que dende o seu primeiro artigo, xaneiro de 1940, apareza asinando co seu nome completo e coa coñecida caricatura que lle fixera Carlos Maside. A que responde esa dupla maneira de estar na mesma cidade? Por que amosa tal disparidade entre o ensino privado e unha publicación de ampla circulación na comarca de Vigo? Explicóunolo de xeito ben esclarecedor nunha das entrevistas que lle fixemos na década de 1990: "No ensino eu estaba inhabilitado, por tanto calquera delación sería letal para os meus intereses. Mentres que, como é ben sabido, as patronais pesqueira e conserveira eran afectas ao novo réxime e conviña á miña seguridade que me sentisen como un dos deles, un traballador a prol dos seus intereses, estando ao seu carón semellaba que non había nada que temer, por iso me beneficiaba que me sentisen como se fose deles…". Vive en precario, mais casa en marzo de 1940, na Rúa de Valdeorras, coa súa moza Evelina Hervella, a boticaria que nunca exerceu. Instálanse nunha vivenda emprestada en Vigo. Nos seus relatos de memoria, como O río do tempo, é pouco preciso no que se refire ás datas nas que acontecen os feitos que nos conta, o que ten dado lugar a diferenzas nas citas de autorías posteriores aos seus textos, mais non sendo este un relato histórico, senón unha crónica de vida, non imos dirimir a exactitude das mencións, centrándonos nos feitos. A reconstitución do galeguismo Na primavera do ano 1940 bate na rúa con Henrique Peinador Lines (1880-1940), "galeguista insobornable" dono do Balneario de Mondariz, e co avogado Raimundo Vidal Pazos (1889-1976), decano do Colexio de Avogados de Vigo, cos que ten unha agradable conversa. "Ao nos despedir citoume para que o visitase no seu domicilio da rúa de Cuba. Foi nese piso onde se sentaron as bases iniciais de reconstitución do galeguismo de posguerra" dinos no seu O río do tempo. Son Peinador e Del Riego os que poñen as bases da nova xeira do galeguismo político organizado no interior do país. Dese primeiro encontro sairán as estratexias para a restauración do esfarelado Partido Galeguista. Comezan ambos co reconto das persoas ás que convidar e acordan que a primeira sexa o arquitecto Manuel Gómez Román (1876-1964), o derradeiro secretario xeral do Partido Galeguista antes da guerra. Pousan logo a mirada na discreta figura de Ramón Piñeiro López (1915-1990) ao que lle encomendan o contacto persoal nas diferentes vilas con antigos galeguistas, "fiables, non contaminados polo franquismo", e convidalos a sumárense. O que farán Carvalho Calero, Plácido Castro, Cesáreo e Camilo Saco, Xosé Meixide, Francisco Barreiro Salaño, Emilio Álvarez Gallego, Ánxel Fole, Ferro Couselo, Mariñas del Valle, Luís Viñas Cortegoso, Leuter González Salgado, Remixio Gándara, Servando Góme Aller de la Vallina, Xaime e Ramiro Illa Couto, Otero Pedrayo, Manuel Peña Rey… e onde xa non estará Peinador, que falece ás poucas semanas de iniciaren o soño, nin -para amarga decepción de Paco del Riego-, o seu valedor Valentín Paz Andrade, que xa nada quere saber da política activa. Organizan asembleas clandestinas en 1942 e 1943. Establecen contacto cos nacionalistas vascos para procuraren que Castelao sexa nomeado ministro do goberno da República no exilio, viaxando a París, Ramón Piñeiro, en calidade de secretario político; sendo Del Riego secretario de exterior e de propaganda e Gómez Román o secretario xeral. Os lazos crebados da historia voltaban a anoarse. Ao retorno de París, nunha reunión en Madrid, Ramón Piñeiro é detido e encarcerado. Comezaba a restauración do galeguismo, mais tamén pagaban alto prezo polos seus compromisos; a ditadura apertaba a contestación política para afianzárense no poder sen fisuras. Desenvolven os galeguistas do interior unha ampla actividade política e insírense na Xunta Galega de Alianza Democrática, onde entre outras cuestións reclaman: o restablecemento da legalidade republicana; a entrada en vigor dos Estatutos de Autonomía galego, catalán e vasco; a formación dun goberno de ampla coalición que convocase eleccións a Cortes constituíntes e dese saída ás reivindicacións do dereito dos pobos á súa autodeterminación e unha organización do Estado español como República federal. A relación co exilio A reformulación de Galeuzka, na súa opinión, vai ser outro chanzo no progresivo distanciamento entre os galegos nacionalistas e os republicanos do exilio, organizados no Consello de Galiza, e os que foron chamados "galeguistas do interior" nunha perversa distinción que establecía diferenzas de fondo entre ambas forzas, rebaixando en detrimento dos que quedaron a importancia e os riscos da súa participación política e sublimando o papel do exilio, malia que nin uns nin os outros tiveron comportamentos nin compromisos monolíticos. Algo que o enrabechaba ao botarllo en cara. Esa distancia e arrefriamento progresivo van ter como protagonistas a Paco del Riego e Castelao… Explícao Del Riego de maneira nítida en O río do tempo: "O noso labor aínda que disentindo da táctica a empregar, valoraba como era debido, o que o autor de Cousas escribiu no ano 1947: Non temos ningunha fé nos españois. Pero témola en nós mesmos e nas ideas que profesamos que poden concretarse en catro principios: 1. Autonomía integral de Galicia para se federar cos demais pobos do Estado español; 2. República Federal española para se confederar con Portugal; 3. Confederación Ibérica para ingresar na Unión europea; 4. Estados Unidos de Europa para constituír a Unión mundial". Remarca Del Riego que as diferenzas son meramente tácticas, mais son tamén de fondo, sinala que os do exilio ignoran a realidade que se vive no interior, polo tanto non poden seguir as súas indicacións tendo que tomar as súas propias decisións e deseñaren a estratexia acaída a cada tempo político. Sen esquecer reafirmárense no respecto que manteñen á autoridade moral, simbólica, que aínda exerce neles Castelao; esclarecendo que na súa opinión o Consello de Galiza non podía pretender representar a totalidade do nacionalismo galego, o do interior e o do exterior, xa que cada vez era máis longa a ausencia e a perda de contacto coa realidade do país e iso facíaos seren descoñecedores do que eles "apalpaban cada día"; sostendo que a política galega e as propostas de medidas para normalizala tiñan que xurdir do que acontecera día a día no propio país, e non mediante a peneira de decisións tomadas dende lonxe, dende o descoñecemento, e con criterios irreais e anacrónicos. Por iso deciden recoñecer o Consello de Galiza como ferramenta representativa da sociedade galega do exilio e da emigración, mais de ningún xeito como goberno galego con autoridade executiva. Niso vai sustentarse o que algúns chamaron "o piñeirismo" e que non foi máis que a creba de barazas orgánicas, na realidade inexistentes, entre uns e os outros. A acusación de "traidores" ou "culturalistas" coa que se minora o valor político do que vai ser o grupo Galaxia semella inxusta, entendemos que precisa dunha nova formulación que comece por diferenciar as actitudes, ideas e traballos de Xaime Illa, ou de Ramón Piñeiro, e deles con Del Riego, xa que foron persoas radicalmente distintas, e en absoluto alleas á vida política do país. Cando menos no caso de Don Paco, digamos como exemplo ilustrativo que será encausado por rebelión militar no ano 1946-1947, acusado de ser o presidente da Unión de Intelectuales Libres. Logo de ser detido, interrogado e cacheada a súa morada, é encarcerado e xulgado por un Tribunal de Responsabilidades políticas que non pode probar as acusacións, sendo absolto. O mesmo vai acontecer nos anos de 1954 e 1955 nos que volve ser detido ao retorno dunha das viaxes a América, posto en prisión preventiva baixo a acusación de colaborar coa revista Galicia. Sairá libre, sen cargos. Para maior información deste asunto pode verse o artigo titulado "Francisco Fernández del Riego, preso político", publicado por Patricia Arias, no Caderno do Centro Ramón Piñeiro, XLVI. En 1947 recibe o premio do concurso da Federación de Sociedades Galegas de Bos Aires, que recoñece a excelencia do seu traballo Cos ollos do noso espírito, que vai editarse con gozo pola súa parte. Son anos nos que a radiofonía ten unha enorme importancia como medio de comunicación de masas, dende a BBC británica recibe a encomenda de redactar guións radiofónicos, entrevistas e novas de tipo cultural con diversas autorías para seren radiadas en galego dende a emisora londiniense. Neste proxecto está tamén Plácido Castro, con dominio do inglés, co que manteñen ata 1956 activa a lingua negada en territorio tomado polo franquismo. Nestes anos que avanzan cara á década de 1950, Paco del Riego colabora con diferentes medios de comunicación ben con nome propio ou con heterónimos: El Pueblo Gallego, Faro de Vigo, La Voz de Galicia, Vida Gallega, ou La Noche… Nesta cabeceira ofrécenlle a posibilidade de codirixir con Xaime Illa un suplemento cultural con saída os sábados dos meses finais de 1949, con Del Riego responsabilizándose da parte cultural e Illa Couto da información económica e científica. Nas oito páxinas semanais das que dispoñen recuperan boa parte da intelectualidade galeguista da época (Carvalho Calero, Cunqueiro, Fole, Risco, Cuevillas, Fraguas, Cabanillas, os Álvarez Blázquez…), publicando artigos que provocan airadas respostas da censura, que vai pechar a publicación unha semana despois da edición dun especial polo falecemento de Castelao que superaba os escasos límites censores. A fundación de Galaxia A experiencia de La Noche fai que esperte un soño arelado por Del Riego dende o asasinato de Ánxel Casal: a fundación dun novo proxecto editorial que se concreta o 25 de xullo de 1950, no Hotel Compostela, onde botan a andar a Editorial Galaxia, da que será editor principal, e que aos poucos meses publicará os primeiros números do que vai ser a revista Grial. Redacta a Historia da Literatura Galega, que pola censura ten que publicar en español, edita en Bos Aires Danzas Populares Gallegas. Redacta con X. Illa e R. Piñeiro un informe de denuncia da represión lingüística sobre o galego polo réxime franquista que lle envían aos membros da Unesco, para promover a súa solidariedade. Nos anos de 1950 viaxa por Europa e América, non por lecer, faino para establecer contactos co exilio, visitando o que queda do Consello de Galiza, e a Neira Vilas, Colmeiro, Pla… Con Xosé María Álvarez Blázquez prepara a edición en catro volumes da Antoloxía de Poesía Galega e manifesta en Galaxia preocupación polo que considera esmorecemento da figura de Castelao, promovendo a edición ou reedición das súas obras, o que lle crea algunhas tensións. Daquela Ramón Piñeiro xa tomara a decisión de renunciar á actuación política partidaria propagando a súa idea de "meter galeguistas en todos os partidos". Del Riego, contrariado, mantén o criterio de dotármonos de forzas políticas de obediencia exclusivamente galega, polo que, libre da fidelidade ao vello PG, insírese no proxecto que lle presenta o seu admirado Xosé Manuel Beiras, e que nacerá coa siglas de PSG, Partido Socialista Galego, do que será secretario. Antes diso Galaxia edita a Revista de Economía de Galicia (1958) con dirección de Xaime Illa, que en poucos meses admitirá na subdirección o mozo economista X. M. Beiras. Participa nun Congreso de Etnografía e Folclore, en Portugal. Traballa na recuperación para o noso sistema literario de escritores como Cunqueiro, Carvalho Calero, Fole, Celso Emilio Ferreiro e outros, dos que edita obras fundamentais. En 1962 entra na Academia lendo o seu discurso "Un país e unha cultura. A idea de Galicia nos nosos escritores"; dálle a resposta Carvalho Calero, o vello amigo do Seminario de Estudos Galegos. En 1963, constitúese a Fundación Penzol, á que lle vai dedicar esforzos e criterio durante o resto da súa vida.