Relato veraz: O verán de 1936 en Galicia segundo a pintora Maruja Mallo

Sendo pouco máis que unha adolescente, a pintora descobre, con Dalí, Lorca e Buñuel, os praceres do Madrid nocturno, o das festas populares, os faladoiros e os cafés. Amiga íntima de Concha Méndez, de Rosa Chacel, Ernestina Champourcín e María Zambrano, amou con liberdade a Miguel Hernández e a Rafael Alberti quen despois a ignoraría durante anos quizais para non inquietar a súa esposa, María Teresa León. Con ambos poetas estableceu a nosa protagonista unha compenetrada colaboración artística, visible hoxe, tanto en El rayo que no cesa (1936) de Hernández como en Sobre los ángeles (1929) de Alberti. As principais biografías explícannos que firmemente comprometida co proxecto cultural e político da República, Maruja Mallo decide pasar o verán do 36 en Galicia, a súa terra natal. Tense dito que pretendía impartir aulas na Escola de Artes e Oficios de Vigo e participar no labor das Misións Pedagóxicas pero, segundo Emilio Ínsua e Carlos Nuevo Cal, o que a movía en realidade era axudar a organizar un congreso rexional do POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista) no que militaba o que daquela era o seu compañeiro sentimental, o ourensán Alberto Fernández Martínez, Mezquita, con quen se tería instalado en Bueu ao comezo da temporada estival. A pintora é das primeiras en denunciar con nome e apelidos os asasinos e ladróns que, en nome do levantamento, dan renda solta á súa ira e avaricia Sexa como for, o certo é que ambos chegan a Beluso co bo tempo e ocupan unha tranquila casa á beira do mar onde reciben a visita de moitos amigos; entre eles, o xornalista Johan Carballeira, o ilustrador Federico Ribas Montenegro e a súa compañeira Georgina Boussage e, probablemente, o fotógrafo José Suárez. Na vila mariñeira, Maruja comeza decontado a debuxar, prepara apuntamentos para unha nova serie pictórica. Son bocexos de rostros de traballadores do mar, peixes, dornas, buguinas, áncoras e algas que se conservan no Caderno de debuxos preparatorios para a serie “A relixión do traballo”. Segundo Manuel Vicent precisamente iso estaba facendo, pintando, cando soubo da morte de Calvo Sotelo e cando, pouco despois, presenza como tiran o corpo dun home desde o balcón do Concello de Bueu. Naquelas primeiras semanas, a artista observa conmocionada como os estibadores do porto meten en caixas de madeira seladas con cravos, a membros da masonería para que, confundidos coa mercadoría, poidan librar a vida. Neste clima de incerteza e violencia, Mezquita despídese dela e foxe cara a Portugal. Nunca máis se volverán ver. El foi detido en Lisboa o 11 de novembro de 1936 e devolto a España onde foi torturado e condenado a morte, condena que despois lle sería conmutada por pena de cárcere. Finalmente logrou saír de España, grazas á mediación de diversos amigos. Nunca regresou, viviu exiliado en México, Cuba e Iugoslavia. Faleceu en 1968, en Venezuela, onde o acollera o seu amigo Rómulo Gallegos con quen cadrara en Beluso en 1935, mentres o escritor venezolano residía na vila mariñeira. Cando queda soa, a pintora refúxiase en Vigo, no actual barrio de Lavadores, na casa dun dos seus tíos, desde onde pode escoitar claramente os tiros dos asasinatos que se cometen a diario nas inmediacións. Durante semanas vive con medo a posibilidade dunha denuncia e o temor de ser arrestada. Probablemente, foi entón cando comezou a tomar as notas que usará no texto “Relato veraz de la realidad en Galicia”, enviado desde o exilio ao xornal barcelonés La Vanguardia. Unha extensa e detallada narración dos primeiros meses de guerra en Galicia do que nos ocuparemos máis adiante. A finais de 1936, a pintora recibe un cablegrama da Asociación de Amigos del Arte de Buenos Aires emitido o 29 de novembro de 1936. Convídana a participar nunha serie de conferencias na capital arxentina, o que lle serve de escusa para saír de Vigo. Tense dito que a amizade con Concha Méndez ou quizais a intervención de Tota Atucha tiveron moito que ver coa recepción deste oportuno salvoconduto. De Vigo viaxa a Tui, onde vivira de nena e onde nacera o seu irmán Cristino. Alí cruza a fronteira, axudada talvez polos antigos compañeiros de seu pai que exercera en 1903 na administración daquela alfándega. Xa en Portugal, segue viaxe a Lisboa onde se atopa con Gabriela Mistral, responsable da embaixada de Chile, quen a pon baixo a súa protección diplomática e a axuda cos trámites para conseguir unha pasaxe para América. Logra embarcar avanzado xa o mes de xaneiro no Alcántara, un vapor postal inglés. Leva consigo Sorpresa del trigo, segundo deixou dito o seu cadro máis representativo, e dúas cartas de Mistral, unha para Victoria Ocampo e outra para Alfonso Reyes. Chega á capital bonaerense o 9 de febreiro de 1937; onde, xa instalada, cadrará cun amplo grupo de intelectuais e artistas galegos, Luís Seoane, Carmen Muñoz, Rafael Dieste, Otero Espasandín, Lorenzo Varela e Eduardo Blanco Amor, entre outros. Relato veraz Como xa se anunciou, un ano despois de chegar, a pintora envía a La Vanguardia a serie de artigos nos que recolle as súas impresións sobre o sucedido na nosa terra neses primeiros meses de guerra. Non son estes os primeiros textos en prensa que publica pero son, ata onde sabemos, pioneiros no compromiso e a denuncia política. Baixo o título “Relato veraz de la realidad de Galicia”, a tres columnas e ocupando a metade inferior da páxina, a crónica, en castelán, repártese ao longo de catro entregas; aparecidas os días 14, 16, 21 e 26 de agosto de 19381. Baixo o título do texto e tras o nome da pintora, atopamos unha sorte de entradiña que a define como “unha artista ilustre, de orixinal sensibilidade” que “revela así a traxedia da súa patria”. Os tres primeiros inclúen, ademais, reproducións de pinturas da artista. Todas representan unha figura feminina. Son as que levan por título Arquitectura humana, Mensaje del maíz e La red, datadas en 1937 as dúas primeiras e no 38 a terceira; feitas pois na Arxentina, onde traballou intensamente na serie dedicada aos traballadores do mar, coñecida hoxe como “A relixión do traballo”. Aparentemente non hai un fío unificador no discurso dos catro escritos que estamos comentando. Son máis ben imaxes soltas, relatos diversos que, como se dunha colaxe se tratase, conforman un retrato real e cruel do sucedido aquel fatídico verán do 36. Comeza a autora explicando que cando se produciu o “criminal atentado”, os campesiños, mariñeiros e obreiros traballaban pacificamente. Culpa do inicio da “era do terror” os catro gobernadores que se opuxeron a armar o pobo, crendo nas palabras dos “militares traidores”. Defende sen físgoas, con palabras claras e duras, o goberno lexítimo, o da República, e decontado describe o comportamento dos asasinos. Anuncia que os primeiros fusilamentos foron, na súa maioría, os de membros das forzas de seguridade, asalto e carabineiros fieis á República. Prosegue afirmando que os “falanxistas levan nunha man unha cruz e na outra unha pistola que descargan no momento en que fan que os traballadores se axeonllen mentres lles preguntan se cren en deus, […] matan así a moitos mestres, obreiros e médicos”. Ao longo do traballo, a autora mostra unha especial sensibilidade para coas mulleres. Afirma no primeiro artigo que “claman xustiza polas estradas e ribeiras grupos de mulleres e nenos desamparados” e que longas filas de donas seguen os presos que saen dos cárceres para ser fusilados. A dor que experimentan, non lles impide comentar: “Arríncanlles a vida por ter ideas, pero aquí aínda quedamos nosoutras, e en Madrid están os nosos”. Mallo describe "como os militares falanxistas e carlistas, o clero e a burguesía someten ao pobo de Galicia, pola forza das armas, polo terror e o sadismo” Estas mulleres dignas e loitadoras, opóñense a aqueloutras que apoian o bando sublevado, responsables da maior parte das denuncias son, segundo Maruja Mallo, “beatas bigotudas” e “prostitutas desdentadas” que “van aos Gobernos Civís e ás Comandancias Militares a facer delacións”; logrando que os “altos mandos” que as escoitan afirmen: “estas si que son mulleres patriotas”. Republicanas, traballadoras e falanxistas conviven e a nosa cronista remata este texto inicial explicando que: Unha das actividades das falanxe feminina é recadar para o Exército “o día do prato único” que é o primeiro e o quince de cada mes. Van de porta en porta, as señoritas das familias máis distinguidas, coas súas insignias monárquicas, calzadas de alpargatas, armadas de bastóns para poder trepar polos camiños e canellas máis intransitables, para extraer ata das casas máis humildes “la voluntad”. “Hoy es el dia del plato único”; en moitos fogares a resposta é a presenza de mulleres e nenos vestidos de loito e: “Aquí nada temos xa senón a fame e os nosos mortos”. Noutras contestan: “Señoritas: aquí non podemos facer extraordinarias, todos os días temos prato único”. Da rebeldía e dignidade das mulleres do pobo galego dá boa conta estoutro fragmento, incluído no remate do segundo artigo, o do martes 16 de agosto: Outro espectáculo das rúas desta farsa sanguinolenta son as mulleres co pelo ao rape e gravadas na fronte con U H P. No lles deixaban ao principio cubrir as cabezas cos panos, como é costume entre as obreiras e campesiñas; despois ordenouse que se cubriran novamente, obstinándose elas en non cumprir este mandato, dicindo: “Así saben quen fomos, quen somos e quen seremos”. O texto publicado o 21 de agosto, o terceiro da serie, comeza cunha afirmación a través da que a artista di ter visto sacar “de entre as rodas dun camión a unha muller que se volvera tola” pois o seu pai fora fusilado o 24 de decembro con outros dezaseis homes, e o seu marido enviado á fronte; impotente e desesperada, “pedía xustiza a un coro de transeúntes cos puños levantados e os dentes apertados”. Remata esta entrega con outra imaxe protagonizada de novo por unha muller. Tras explicar os roubos e enganos de fascistas asasinos como Víctor Lis ou o médico forense Bustelo Bustelo, describe unha escena na que a protagonista é unha nai que se presenta ante o gobernador da Coruña, chorando e tirándose aos seus pés. Prégalle que non maten o seu fillo, o único consolo que lle queda, explica que reuniu os corenta pesos que supón lle dan dereito a liberalo de tan cruel sentenza. Nótese que Maruja Mallo, a transgresora, a pintora que escandalizaba os madrileños, é das primeiras en denunciar -con nome e apelidos- os asasinos e ladróns que, en nome do levantamento, dan renda solta á súa ira e avaricia. O cuarto artigo, publicado o 26 de agosto, vai ser especialmente duro e explícito. Quizais porque nel se citan moitos nomes propios e se contan moitas historias terribles, hoxe relativamente documentadas. Entre elas algunhas de homes que Maruja Mallo tratou persoalmente, como Johan Carballeira, o último alcalde republicano de Bueu; ou o masón Didio Riobó, propietario da illa de Ons, que decidiu suicidarse para evitar a represión e que, segundo a pintora, deixou escritas sete cartas para os “verdugos de Bueu”. Tamén menciona a Alexandre Bóveda cuxo delito foi “amar á súa rexión e ter unha grande intelixencia”, a José de la Torre López, secretario do Partido Comunista de Bueu, carpinteiro e mariñeiro, a quen asestaron dezaseis puñaladas antes de lanzalo polo balcón do Concello, e ao mozo Cilio Martínez, de 14 anos, vendedor de piñas, fusilado en Tui por dicirlles os soldados que ían á fronte que se rebelasen se lles ordenaban matar traballadores alegando que eran irmáns, “Iguais a nosoutros. Son obreiros, campesiños e mariñeiros”. Describe tamén as mortes de Francisco Domínguez, carboeiro, ou do avogado e deputado Luis Rufilanchas, fusilado na Coruña en xullo do 37. Pero a primeira das historias, quizais a máis conmovedora e a máis cruel, é a dunha mestra de Pontedeume, asasinada no cemiterio “por ter ideas”. Segundo a artista, fixérona cavar a súa propia fosa porque non quixo confesar antes de morrer. Diante do pelotón de fusilamento a mestra levantou o puño e gritou “Viva o Partido Comunista! Viva a liberdade!” o que provocou que dous falanxistas, antes de executala, lle cortasen as mans e as tirasen á fosa. Cremos que pode referirse a María Vázquez Suárez, mestra de Miño, presa en Pontedeume, asasinada na madrugada do 19 de agosto de 1936. “Así é como os militares falanxistas e carlistas, o clero e a burguesía someten ao pobo de Galicia, pola forza das armas, polo terror e o sadismo”, conclúe. “Parapetados no nacionalismo fusilan, matan e asasinan ao pobo desarmado, ao mesmo tempo que destrúen España, invaden Galicia as hordas estranxeiras, desfilando polas rúas e estradas, alemáns, o Tercio, os mouros, os portugueses, e polos seus portos desembarcan armas italianos”. Maruja Mallo, próxima á ideoloxía do Partido Comunista, conclúe e demostra unha sensibilidade sorprendente ante o sufrimento da clase traballadora, unha simpatía sincera pola igualdade social e un compromiso claro co que padecen as mulleres. A nosa sorpresa ao ler estes textos foi grande, a nosa admiración cara o compromiso e a vontade de denuncia da pintora, inda maior.