Ramón Otero Pedrayo, derradeiro presidente do Seminario de Estudos Galegos

Cando estamos a piques de celebrar o centenario da fundación do Seminario de Estudos Galegos (1923-1936) cómpre pór en valor que Ramón Otero Pedrayo, o seu derradeiro presidente, defendeu sempre, sen titubear, o ideario da institución. Fíxoo antes da guerra, nos 13 anos que estivo activa, e, con moita máis valentía, tras a contenda, en tempos difíciles, e cando considerou que as entidades que se autodenominaban "herdeiras" do Seminario en realidade non lle eran fieis. Neste sentido e referíndose á creación do Instituto Padre Sarmiento, Paulino Pedret Casado (1958: 24) deixou escrito que: "Unha tarde da primaveira de 1940, cando chamaron a algús dos que compuñeramos o 'Seminario de Estudos Galegos', pra nos decir que o único xeito de seguir con íl era inxerilo na Universidade de Galicia e perdendo a súa autonomía. Todos, máis ou menos cedo, fúmonos conformando coa demanda, agás don Ramón que estivo calado todo o tempo. Á saída achegouse a min, e con voz chorosa, él tan sereo e tan ledo de cotío, berroume: Hoxe enterramos o Seminario". En 1941 nun dos testamentos que redactou en vida, recollendo as súas últimas vontades, Otero di (Arias Chachero 2018: 49): "Instituyo por heredero universal sin perjuicio de los legados que siguen a la Sociedad titulada Seminario de Estudios Gallegos de Santiago en el caso de que esta Institución haya sido restaurada en sus fines propios y genuinos, pues en el momento de redactar ésta mi voluntad testamentaria está suspendido y virtualmente disuelto. Exijo como condición indispensable que sea la misma de la que he sido Presidente y con los mismos fines y no otra semejante". Inda que non escribiu moito sobre a senlleira organización, en xaneiro do 30, afirmaba (Otero Pedrayo 2007: 137): "Hoxe ningún estudante pensa finada a súa relación con Sant-Yago no rematarse os estudos. A universidade fora doutra vida. O Seminario de Estudos Galegos cría en grande parte da mocidade unha colaboración que durará sempre, pois el guía e recolle os traballos dos seus membros dispersos pola Galiza e fóra dela. Un novo espírito reintegra a cidade ó vital simbolismo que animou noutras épocas e que prepara futuras tempadas de gloria e puxonora". Pouco despois, o 30 de xullo, en El Pueblo Gallego, reclama que os libros e documentos galegos que tiñan participado na Exposición Iberoamericana de Sevilla, clausurada o 21 dese mes, se incorporasen aos fondos do SEG. Di: "D'iste centro ademirabre non compre falar. Fán sua gabanza todol ós forasteiros acostumados ôs aires de Europa. N'il traballase, n'il enseñase. Ningún turista que sobrepase a categoría do que viaxa por moda, deixa de visitalo". Tamén lembra o Seminario no "Prólogo" da Historia de Galiza (Otero Pedrayo 1962: XXI): "O Seminario de Estudos Galegos avencellóu ós investigadores. Cada outono medraba a colleita de estudos monográficos. Ca Prehistoria fortecéuse a Arqueoloxía, ordeóuse a Etnografía, procuróu seu método a historia literario. Homes illados na apariencia correspondíanse cos grupos de Sant-Iago, de Pontevedra, de Ourense. Acarón de vedraios investigadores traballaban os mociños e foi un clima de calmo entusiasmo, de sazós delicadas, a frol da descoberta dunha frolida eirexa románica, dunha grave asambrea de castros, da resoancia de fontela do ermo dunha cántiga, da volta á luz das paixós e intreses encobertos na poeira dos manuscritos". Os principais atributos do SEG A sensibilidade e compromiso coa cultura galega, a modernidade dos métodos empregados nos traballos e a participación dos mozos convértense nos principais atributos que o Seminario ten no sentir de don Ramón; quen, cómpre non esquecelo, estivo desde cedo formalmente vinculado a el. Ingresou o 10 de xaneiro de 1925 con Síntesis Xeográfica de Galicia, en cuxa primeira páxina lemos: "Iste traballo non ten pertensiós centíficas e soilo responde a arela que sinte o autor, de que se faga un libro popular de Xeografía Galega –en espera, da fondamental obra de sciencia- inda que soilo sexa prá combater frases tan espalladas com'a de 'Suíza española' e comparanzas com'a que se fai d'as nosas rías c'os fiordos noruegos. É un traballo xa vello, da primeira xuventú, hoxe un pouco arregrado, e esquirto cicais demasiado de presa pol-o deseio de ofrecer ô Seminario d'Estudos Galegos unha proba d'ademiración. Inda que as monografías sexan o principal intrés d'o 'Seminario' mando ise feixe de cuartillas c'a boa intención, dita e, tamén, com'a prólogo d'un traballo preciso sobre d'unha parroquia ourensana. O autor pide perdón pol-o atrevemento e saúda ô Seminario d'Estudos Galegos". Don Ramón participou con fidelidade e entusiasmo nas principais actividades do SEG. A partir de decembro de 1926 dirixiu a sección de Xeografía, desde o inicio acudiu con regularidade á asembleas e reunións, interveu nas xornadas que se organizaron en datas singulares, pronunciou discursos, colaborou en Terra de Melide (1933) e asistiu á Semana Galega no Porto en abril de 1935. Seis semanas como presidente Otero foi o cuarto presidente da institución. Tras Armando Cotarelo Valledor, que desempeñou o cargo desde a fundación a 1925; Salvador Cabeza de León (1925-1934) e Luís Iglesias (1934-1936). Escollérono o sábado 30 de maio de 1936. Ocupou a Presidencia durante apenas seis semanas, ata o 18 de xullo de 1936, data en que o levantamento militar que había dar comezo á cruenta guerra civil truncou con violencia e de raíz este e outros moitos proxectos galeguistas. Vexamos que ocorreu naqueles poucos días. Apenas 11 días antes de ser electo presidente, o 19 de maio, con 40 anos cumpridos, defendeu a súa tese de doutoramento, Los orígenes de la Galicia moderna, na Facultade de Filosofía e Letras de Madrid. Obtivo a cualificación de sobresaliente ante un tribunal integrado por Eloy Bullón, Pío Zabala, Antonio Ballesteros e un profesor auxiliar de apelido Sosa que actuou como secretario. O tribunal estaba presidido precisamente por Cotarelo Valledor. Ignoramos que día chegou a Madrid pero en carta a Filgueira Valverde do 15 de maio, dille que "Meu examen será o día 19 as 11 da mañá. Co iste gallo estarei en Madrid deica o 28 ou 30". É tempo agora dun pequeno inciso. De lle facermos caso, daquela cadrou na capital de España con Castelao (Otero Pedrayo 1986: 48): "Cando foi o mes de San Xohán do ano 36, momentos antes da erupción terrible, eu estiven en Madrid que xa moi vello funme facer doctor, pois eu non era doctor, serviume de moito, polo menos puden ser catedrático da Universidade de Santiago, foi unha experiencia, unha gran experiencia pra min, bueno esto non ten importancia, pois foime despedir á estación do Norte […] Castelao foi a despedirme e falamos un anaquiño antes de saír o tren, e me dixo: Mira Ramón –eu calei preocupado toda a noite, xa vira como estaba Madrid mais ou menos- eu non volverei a Galiza, eu non volverei a ver a miña nai, vai a vir unha guerra terrible e perderemos nós, perderemos os da esquerda". Catro días antes de que defendera a súa tese, o claustro da Universidade de Santiago acordara, por 22 votos contra 16, nomear a Luís Iglesias reitor. A escolla implicaba o cese de Iglesias como presidente do Seminario. Con tal motivo convócase un pleno do consello do SEG que se celebra na biblioteca que a institución tiña en Fonseca, o sábado día 30 de maio. Acoden a el a Comisión Directora, os directores de Sección e os conselleiros residentes en Galicia. Está presente a totalidade da Comisión Directora. O propio Iglesias en calidade de presidente, Carro García como secretario xeral, Sebastián González García-Paz como secretario de actas, Xaime Vidal Rey como depositario e Felipe Cordero Carrete como contador. Entre os directores de Sección acoden, Carro, Díaz Rozas, Filgueira, Iglesias Vilarelle, Cuevillas, Otero, Pedret Casado e Vicente Risco. A eles hai que engadir dous conselleiros, Portela Pazos e Vázquez Martínez. Adhírense por carta Castelao, como director de sección, e Bouza Brey e Sánchez Cantón como conselleiros. Luís Iglesias expón os motivos da súa dimisión. A continuación intervén Otero, en nome do Consello, e lamenta a forzada renuncia ao tempo que loa o labor desenvolvido. Tras un breve intercambio de impresións, acéptase a dimisión e procédese á designación do novo presidente. Toma a palabra García-Paz e propón a don Ramón como presidente, proposta que é aceptada de inmediato e por unanimidade. Intercámbianse felicitacións e continúa o pleno no que Cuevillas, Vicente Fernández Hermida e Xaquín Lorenzo presentan o primeiro exemplar de Parroquia de Velle, editado na serie Galicia, dedicada aos grandes estudos, onde xa figuraban Calvos de Randín (1930) e Terra de Melide (1933). Acto seguido, acórdase que a campaña de investigación dese verán se desenvolva na terra de Nemancos. Faltaban 28 días para a votación en plebiscito do Estatuto de Autonomía. Ese mes, Otero segue, supoñemos, atendendo as súas aulas no instituto ourensán. O 14 de San Xoán, dúas semanas despois da reunión en Compostela, en carta inédita que coñezo grazas a Antón Mascato, confésalle a Gerardo Álvarez Limeses que se sente: "Afastado da política, lonxe do Frente Popular que leva, con boa intenzón por parte dos Galeguistas, unha roita desgaleguizadora, traballo o que poido, vou editar a tesis do Doutorado e penso outras noveliñas". Un pouco máis adiante, con respecto ao Seminario, di: "Din un mal paso. A mais de cen quilómetros de Compostela, priguizoso, feble de caraiter, pouco coñecedor do ambente santiagués ¿que podo faguer? Por min pouco me intresaría un fracaso. Mais il levaría envolto o do Seminario. E loitarei pra que non chegue faguendo mais do poider. Pro sen a asistenza dos bos amigos o fracaso sería fadal. Por iso lla pido a todos". Pese ao que recoñece en carta privada, publicamente mantense fiel ao que prometera na IV Asemblea e a Castelao. Defende rexamente o Partido, segue propagando as súas ideas e facendo campaña a favor do Estatuto. O 25 dese mesmo mes, segundo El Progreso do 26-6-1936, ás once da noite, impartiu unha conferencia ante o micrófono de Radio Lugo. Dixo cousas como que: "El pueblo gallego es fundamentalmente libre y espiritual. Su política futura también debe ser eso: libertad y espíritu, de acuerdo con su ser más profundo. Nadie que viva en Galicia, aunque no sea gallego, puede decir no el día 28. Haría traición a los millones de muertos que hicieron la historia de Galicia. En toda Europa, corroída de escepticismo materialista, se hace sentir la necesidad de un renacimiento del espíritu. Quizás Galicia, por su historia, por el carácter, pueda ayudar eficazmente a esta revalidación de las cosas espirituales en el mundo. Votar el Estatuto es tambien cuestión de dignidad para todo buen gallego: porque posibilitará, en la medida de sus fuerzas que Galicia pueda presentarse con la frente alta delante de otros pueblos del mundo". Apenas faltaban tres semanas para que comezase a Longa noite de pedra. A mocidade do Seminario A ntes de ingresar no SEG, en 1924 Otero Pedrayo presentara Pantelas, home libre ao premio da Festa da Lingua que a Liga de Amigos de Compostela organizara cadrando coas festas do Apóstolo. Este primeiro texto narrativo de don Ramón publicaríase baixo a protección do SEG, en 1925. Presentárase ao certame baixo o lema "Dorme n-a mao de Deus eternamente" e coa indicación "ensayo de noveliña curta". Ademais, é importante non perder de vista que o esteo da Xeración Nós dedicoulles aos mozos do Seminario unha novela, Devalar, rematada en Trasalba en xaneiro de 1935. Nela atopamos esta lírica descrición da institución que aquí nos ocupa (Otero Pedrayo 1935: 71-72): "A grande inocenza do Martiño tivo medo no contentamente de s'atopar no Seminario de Estudos Galegos […] ordeabase un inventario de riquezas coma si se tratar da herenza d'un morto. O embruxo dos machados prehistóricos. As sopeiras arrincadas da mesa dos abades. Os acibaches feitos ouxetos da Arqueoloxía. Mais logo decatouse como no recoller as cousas galegas había máis amor i-espranza que esprito erudito de Museu". Martiño é Martiño Dumbría que, con Pauliños Fontela, é un dos protagonistas da novela. Ambos son modelos idealizados dos mozos que colaboraron co Seminario. Xente nova, entusiasta, culta e entregada.