Proxecto Runas: a promoción do folk nun certame

Falar do Festival de Ortigueira é remitirse ao principal lugar de encontro da música folk na Galiza. Resolvendo, cos anos, as múltiples e variadas situacións que prexudicaron o seu desenvolvemento, incluída unha pandemia que obrigou á súa suspensión no peor momento da expansión da Covid-19, este ano volve cunha extensa programación da que, polo de agora, só se saben algúns nomes como os de Four Men and a Dog, SonDeSeu, Startijenn, Xabier Díaz ou Xisco Feijo. Mais, alén das actuacións dos grupos contratados pola organización e dunha variada participación musical, un apartado singulariza e diferencia este evento musical desde hai 23 anos doutros que figuran no calendario internacional: o concurso Runas. Por el pasaron algunhas formacións que aproveitaron esta plataforma no seu momento e tiveron, algúns aínda teñen, un gran percorrido profesional. Entre os gañadores figuran nomes como Quempallou (2003), Bellón e Maceiras (2006) e Beltaine (2018). Outros, aínda que non quedaran en primeiro lugar, pasaron polo certame e alongaron a súa traxectoria, como, por exemplo, Ávalon (2000), Guezos (2003), Korrontzi, Irtio e Linho do Cuco (2006), Pablo Seoane Grupo (2009), Ulträqäns (2011), Cuarteto Caramuxo (2014) e Coanhadeira (2016), entre outros. A iniciativa naceu, nun principio, de maneira humilde coa idea de brindar un escenario aos grupos de música que se achegaban polo festival e foi evolucionando co tempo até conquistar o escenario principal do acontecemento. Malia que non participou do seu inicio, o actual director do evento, Alberto Balboa, coñece a súa historia e lembra que a primeira edición do Runas foi en 2000 "e con Antón Reixa como responsábel da organización artística do festival". Do escritor, músico e director audiovisual xurdiu a idea de "facer un segundo escenario para que os grupos que comezaban tivesen unha plataforma de proxección". Daquela, o lugar das actuacións do certame "estaba moi afastado do núcleo do festival e os concertos eran pola tarde, con pouca xente". Os grupos que quixesen participar non tiñan que ter ningún traballo discográfico publicado, algo que se deixou de ter en conta xa na terceira edición. "Decatámonos de que ter un disco no mercado podía ser algo habitual, mesmo nos grupos que comezaban, cos adiantos da tecnoloxía calquera podía ter algo editado e mesmo no mercado", recoñece o director do festival, "nada que ver coas dificultades que había anteriormente e co esforzo económico que representaba", engade. A experiencia funcionou e neses primeiros anos actuaron na vila situada na comarca de Ortegal formacións de moito nivel, "bastante potentes" e con moita proxección como Quempallou ou o dúo formado por Daniel Bellón e Diego Maceiras. En 2009 a organización decidiu mudar o Runas de espazo, pasando a realizarse no escenario principal e cun día fixo que representase as novas xeracións do folk: as quintas feiras. "Os grupos que participaban no certame comezaron a actuar no mesmo lugar que as grandes estrelas e con todo o público que viña ao festival, asentándose dentro da liña que levaba o evento", lembra Balboa. A selección das bandas Como en toda iniciativa novidosa, a evolución xirou ao redor da propia experiencia que viviu o proxecto Runas. "Nun principio a selección comezaba coa presentación de propostas dos grupos no propio escenario alternativo, xuntándose até dez ou doce grupos actuando no escenario", relata Balboa. A votación, daquela, realizábana as propias persoas asistentes nunha urna que estaba situada onde tocaban as formacións musicais. "A idea era boa mais non moi obxectiva ao ser os grupos máis próximos ou con máis seguidoras e seguidores os que conseguían máis votos", sinala o director do festival. Ese foi o motivo polo que se instauraron as dúas fases que aínda están funcionando na actualidade. A primeira, electrónica, facilitou a participación de máis grupos. A segunda, introduciu un xurado especializado que proporcionou máis credibilidade no resultado final do propio certame musical. Coa facilidade de presentación dos traballos que tiveron moitos grupos a través de internet, chegou a diversidade ás propostas. As formacións xa non necesitaban desprazarse de maneira previa antes de chegar á final. Se, nun principio, a maioría eran da Galiza ou do continente europeo, a partir de 2009 comezaron a participar conxuntos de países tan variados como Chile, Arxentina, Brasil, Rusia ou Xapón. Porén, como recoñece o responsábel do festival, as axudas económicas que implicaban poder estar no escenario Runas en Ortigueira "non daban como para financiar viaxes moi afastadas, como as que nos solicitaban algúns grupos participantes que chegaban á última fase". O certame abriuse pouco a pouco a novos estilos que abranguían fórmulas máis próximas ao tradicional ou tamén ao rock de países situados fóra do ámbito estrito do que se coñecía como "música celta". Quempallou e o Runas Entre os grupos que pasaron polo proxecto Runas, quizais un dos que tivo máis proxección posterior foi Quempallou. Esta formación musical contaba con músicos de Bueu e do Incio. Roi Maceda, Guillerme Ignacio, Isaac Millán, Roi Adrio e Rubén Troitiño comezaron a súa andaina con este proxecto musical en 1999 e participaron no Runas en 2003. Roi Maceda, acordeonista do conxunto, lembra a Nós Diario que nese momento contaban cunha maqueta previa (gravada en 2000) e un primeiro traballo discográfico (Quempallou, 2002), froito da vitoria da agrupación no II Concurso Folk Radio Obradoiro, cuxo premio era unha gravación nos Estudios Phonos da Estrada e a disposición da discográfica Zouma Récords para re-mesturalo e editalo. A súa percepción do certame pode semellarse á que tiveron outros grupos que pasaron por Ortigueira. "O Runas comezou como un pseudoexperimento que consistía nun pequeno festival anterior ao día grande para que grupos noveis puidesen mostrar a súa música, co premio de tocar ao ano seguinte no escenario grande", di Maceda. Aínda que levasen varios anos actuando, con algúns festivais ás súas costas, seguían a ser un grupo novel. "Agora igual non se entende mais, daquela, o nome de Ortigueira era moito. Poder tocar alí era estar en primeira liña, como a nivel internacional ir ao de Lorient ou ao Womex", explica, "a experiencia pagaba a pena e para nós funcionou, podías chegar a ser un grupo importante con repercusión internacional", engade. O propio funcionamento do proxecto aseguraba que, se se gañaba, o premio era volver o ano seguinte cun orzamento maior e compartindo protagonismo cos grandes grupos na xornada principal. "Malia que me tería gustado ir directamente, sen pasar polo certame, teño que recoñecer que, desta maneira, repetimos dous anos seguidos, unha marabilla para nós", admite. Esas dúas participacións seguidas foron importantes para o grupo. En ambas as dúas edicións a asistencia de público foi moi importante. Foron case 100.000 persoas as que en 2003 non quixeron perderse concertos como o da orquestra folk viguesa Sondeseu ou a banda escocesa Wolfstone, entre moitos outros grupos. Ademais, realizáronse varios actos conmemorativos con motivo do 25 aniversario da primeira edición do festival, como a presentación do libro de Xurxo Lobato titulado Festival Ortigueira; no que o fotógrafo galego realizaba un percorrido pola historia do festival entre 1981 e 2002 a través das imaxes captadas por el nas distintas edicións. Tamén estaba programado un concerto especial de Carlos Núñez e The Chieftains o 25 de xullo, Día da Patria Galega, que finalmente tivo que suspenderse debido ás fortes choivas que caeron. Alén diso, o propio festival conseguía ser declarado Festa de Interese Turístico Estatal meses antes. Maceda, pasados os anos, recorda aquel concerto no Runas que rematou, como sempre nas súas actuacións, baixando do escenario tocando entre o público. A volta de Quempallou a Ortigueira en 2004, desta vez no escenario principal, coincidiu co agardado concerto suspendido na edición anterior da banda irlandesa de Paddy Moloney e do gaiteiro vigués mais tamén coa presenza da lenda viva do cantante e arpista bretón Alan Stivell. Os de Bueu e O Incio, daquela, fecharon o festival nunha "noite galega" xunto a Xosé Manuel Budiño e Susana Seivane. O "punto de inflexión" desas actuacións no Ortegal marcou a traxectoria de Quempallou que, cos anos, realizaron seis traballos discográficos máis e múltiples xiras anuais que os levaron até os festivais máis importantes da Galiza e do mundo (foi unha das bandas galegas convidadas na Festa do Avante, en Portugal). Máis alá do Runas Porén, moitos grupos de calidade pasaron polo proxecto Runas e non tiveron continuidade no tempo. Mesmo para os que conseguiron manterse, as dificultades para desenvolver a súa actividade musical na Galiza foron e son evidentes e entran no debate actual que está ligado á cultura en xeral. "Na miña opinión, considero unha mágoa o que acontece con todo o que arrodea a música e os festivais", comenta Balboa, "é algo do que falamos moito cada ano cando preparamos a programación", admite. Non ten reparo en sinalar que "agás Ortigueira, Pardiñas (Guitiriz), Zas e algúns máis, a maior parte do diñeiro das programacións dos festivais galegos marcha en experimentos que non teñen nada que ver coa nosa cultura e coa nosa tradición". Cre que se están a facer "moitos esforzos por parte de moitos grupos, con escolas de música e conservatorios, que traballan a música tradicional. Porén, semella que ese mundo non existe para determinados poderes". Este é o motivo polo que desde Ortigueira seguen proxectando a idea de seguir contando con propostas ligadas á tradición. "Estamos considerando a posibilidade de introducir un certame paralelo de música vocal, o mundo das cantareiras está quedando fóra das edicións do Runas e merece estar", asegura o responsábel do festival. Botando a vista atrás, Roi Maceda considérase afortunado "tamén como colectivo" de ter pasado por ese festival co "orgullo sempre de manter a música galega, de levala polo mundo e defender o idioma, a bandeira que tivo en toda a súa traxectoria Quempallou".