Literatura híbrida: libros que van máis alá

A cultura é cada vez máis un terreo cambiante no que as distintas disciplinas, antes separadas, conflúen para xerar produtos que se definen como híbridos. Así, no eido literario emerxen nos últimos tempos propostas ben interesantes e rompedoras nas que se ensamblan as letras coa música, os versos coas ilustracións ou fotografías, e mesmo o cinema coa memoria. As creadoras e creadores da Galiza atópanse na vangarda na renovación das formas e na creación de estruturas que levan o público lector a reflexionar e a buscar significados máis alá do evidente. Para iso é, á fin e ao cabo, a literatura, non? Nese contexto de busca da orixinalidade, a poesía sitúase como unha forza emerxente na que resulta máis doado propor renovacións e novos retos estilísticos e temáticos. Todo iso fai que a poesía galega actual sexa destacada pola crítica e polo lectorado, sobre todo porque existe unha gran cantidade de poetas que xogan coa forma e que, tomando como base a aprendizaxe das que as precederon, impulsan contidos desde múltiples olladas adaptadas a este tempo cambiante. A presente reportaxe pretende centrar, pois, a ollada nunhas poucas propostas significativas do que poderiamos chamar "literatura híbrida" ou de contrastes. Cartas ás 12 Tamara Andrés e Marcos Viso forman o dúo literario e artístico Cartas ás 12, un proxecto que, segundo eles mesmos definen, "desdebuxa os lindes entre conceptos que adoitamos encaixar en solitario, pero que aquí transitan". Parten de diversas preguntas: "Que é poesía?, Que é ilustración? Que é un libro?". E, ante todas elas, Viso e Andrés propoñen que nos deixemos levar. Cartas ás 12 vén a ser un diálogo entre unha nena e o seu pai a través de cartas postais. Desa reflexión sobre o proceso creativo agromaron iniciativas como Distancias (Galaxia, 2020), un álbum no que se mesturan versos e ilustracións que nos levan por un camiño que cómpre percorrer paseniño, para dixerir o gran compoñente emocional que gardan. Distancias é, pois, un deleite para os sentidos, un deixarse caer en picado, un xogo literario de futuro. As imaxes propostas por Marcos Viso incitan a pousar a ollada sobre os obxectos do cotián, e precisamente aí é onde estes se imbrican cos versos de Tamara Andrés, o que xera unha experiencia multisensorial e de goce lento. Un pouco diso tamén se observa n"O meu baleiro (Hércules Ediciones, 2020), unha historia para público universal creada por Viso e na que se destaca a amizade como sentimento salvador, aínda que tamén alude ao sentido da perda e do abandono. Os límites tamén se alongan ao máximo en irmá paxaro (Cuarto de Inverno, 2019), unha proposta que cumpre á perfección coas características dun libro-obxecto, pois os poemas de Andrés son acompañados das potentes ilustracións de María Montes e dunha coidada edición. O libro reflexiona sobre o antes e o despois dunha relación entre dúas irmás que compartiron experiencias na infancia e que pouco a pouco van ficando á intemperie. Podería ser, entón, o relato de calquera persoa, pois a infancia sempre adoita ser territorio compartido e o paso á idade adulta semella facer estourar todo. A autora escribe neste poemario, que quedou finalista do I Premio María Victoria Moreno, sobre a vida e o pasado, cuns versos ateigados de sinceridade e de certo aire nostálxico: "trenzabamos as tardes / tras a fiestra do salón / do outro lado da cortina / todos corrían sen saber / que se dirixían / directos / cara ao impacto". Nos poemas e nas ilustracións atópanse ademais referencias ao mundo rural, un mundo ateigado de felicidade e de liberdade, mais tamén de incógnitas e de misterio. O terremoto Rial Rosalía Fernández Rial é, quizais, un dos mellores exemplos da confluencia entre disciplinas, o que demostra en Bonus Track (Galaxia, 2018), unha compilación de 22 contos tecidos con letras de cancións e derradeiras esperanzas. Tal e como ela mesma destaca: "as mellores historias comezan onde remata a melodía. Resiste. E cando a música repouse, entrará a literatura a bailar". Igualmente, a escritora de Muxía dedicou un poemario aos "sen teito", no que reivindica o dereito a seren persoas e a non sentiren medo. Co acompañamento das ilustracións de Mon Lendoiro e María José Costa Valiño "Chiña", os versos de Vinte en escena (Positivas, 2012) levan os lectores e lectoras a esa parte máis escura do ser humano, somerxida de carraxe mais tamén de beleza. Rial lémbranos que non podemos esquecer o sentido da poesía como compromiso, como instrumento que propón debates e, na medida das súas posibilidades, ofrece alternativas para a consecución dun mundo mellor, máis xusto e igualitario. Encádrase así nunha corrente que reivindica a capacidade mobilizadora desta arte tal e como ela a concibe, pois os seus poemarios teñen o poder de transmitir os sentimentos e a forma de ver o mundo das persoas que sobreviven nas rúas e que reclaman os seus recunchos de felicidade. Herdanza das vangardas Continuamos coa obra de sther f. carrodeguas, concretamente con na butaca (Galaxia, 2017), un experimento poético teatral de escrita contra o esquecemento: o das persoas que pouco a pouco perden a memoria debido á doenza do alzhéimer. A lectura de na butaca convértese, pois, nunha experiencia sensorial, na que os versos máis longos se ensamblan con palabras soltas que evocan a dor, o baleiro e a sensación de esquecemento, alén de obxectos, exclamacións e frases que se repiten até a saciedade. Libro herdeiro das vangardas, existe nel un exercicio xornalístico e memorialístico, que propón preguntas aos lectores e lectoras. Por que un día de súpeto esquecemos o que fomos? Que nos leva a non lembrar? Atópase neste na butaca un manifesto, un berro, moitos debates e reflexión. Verbas que se funden con ese sofá omnipresente, que simboliza o estatismo das persoas condenadas a non recordar as súas vivencias nin os seus seres queridos. O compromiso de Kalandraka Unha editorial que nos ofrece sempre libros que levan a poesía e a ilustración até os últimos límites é Kalandraka, sobre todo a través de dous dos certames que coorganiza, co obxectivo precisamente de fomentar a creatividade e dar cabida a novas propostas. Tal é o caso do Premio de Poesía para nenas e nenos Cidade de Orihuela, en cuxa décima edición resultou gañadora Marga Tojo con Cara de velocidade, unha proposta poética ilustrada por María Hergueta na que se fai unha alegación do día a día, do dereito de todas as persoas a soñar e buscar sempre as grandes emocións do cotián. A través dos versos e das imaxes, Marga Tojo, recoñecida tamén por outro ensaio titulado Maternidade fóra de catálogo (Xerais, 2018), fomenta a sensibilidade e o debate arredor do propio corpo, e transmite esa idea da arte como vital para demostrar que esta non ten fronteiras nin límites: "Desde que aprendín / a poñer o abrigo, / vou". Un libro, polo tanto, do que gozarán pequenas e pequenos, pero tamén persoas adultas. Fotografías da lembranza Mesturando poesía e fotografía atopamos a recente publicación de Charo Lopes, unha muller polifacética, con estudos de xornalismo, fotografía e un mestrado de literatura. Toda esta experiencia diversa levouna a crear Álbum, un poemario co que gañou o XXXV Premio de Poesía Cidade de Ourense e que vén de publicar a editorial Aira. Neste libro, Lopes indaga na intrahistoria familiar para analizar a violencia estrutural dun sistema que ataca sempre os e as máis débiles. Coa fotografía como inspiración, os versos parten da infancia e percorren distintas vivencias que, aínda non sendo orixinais, si conteñen unha profunda querenza polo propio país e pola familia e seres achegados. Tampouco pasa desapercibida a análise que a autora fai do mundo e das súas complexidades a partir dos detalles e experiencias aparentemente máis nimios, o que nos fai pensar nesta proposta coma nun diálogo perfecto entre o pasado, o presente e, mesmo, o futuro. Como a autora confesou nunha entrevista a Nós Diario con Montse Dopico, "o ressentimento nasce da ferida, de nom sentir reconhecimento e bom trato; num nível mais estrutural, da opressom. A representaçom ajuda ao autoconhecimento e ao empoderamento. Tanto individual como coletivo". O libro é, tamén, un exercicio de xustiza, de carraxe colectiva, algo que se observa desde o mesmo inicio, cando atopamos unha imaxe de Cinta Rey retratada por Amalia Álvarez no piñeiro onde fusilaron o seu fillo. As creadoras e creadores da Galiza atópanse na vangarda na renovación das formas e na creación de estruturas que levan o público lector a reflexionar e a buscar significados máis alá do evidente. Para iso é, á fin e ao cabo, a literatura, non? Coa fotografía como base da creación vén de saír do prelo Melancoholemia, vida de Mamarracho, de Antón Reixa (Kalandraka, 2020), ideado como unha construción híbrida, mestura de poesía, fotografía e ensaio antropolóxico, no que se dá cabida ás experiencias máis íntimas e dolorosas a un tempo, para desembocar nas preocupacións colectivas que atravesan o mundo de hoxe. Reixa non oculta, pois, a súa teima polo futuro do medio ambiente, o auxe acelerado do capitalismo, o feminismo e o cinismo de moitas das accións dos nosos días. Percorre tamén o libro unha continua sensación de aprendizaxe, a obriga da voz narradora de ficar quebrada e ter que recompoñerse de novo, o que fai que esteamos diante dunha proposta que transmite o seu aquel de terapia. Esa mestura con outras artes dáse neste caso de forma dupla, pois a Melancoholemia é un proxecto literario que antes foi tamén unha obra teatral dirixida por Fernando Bernués, interpretada por Pedro Brandariz e Antón Reixa, coa dirección técnica de Pako de Pin, a dirección videográfica de Antonio Segade e a música de Cachopou. Mais, que é a "melancoholemia"? Tal e como se detalla na contracapa do libro, trátase dun "pasmo. O pasmo, que é o fósil do espanto. Sabemos como lle comezou a melancoholemia a Persoa, pero non como acabará. O pasmo. O enigma da forma de ser e estar na vida". Os versos de Silvia Penas Estévez e as fotografías en branco e negro de Jesús Andrés Tejada forman o tándem baixo o que se suxeita Fronteira Paraíso (Urutau, 2018), no que se nos convida a reflexionar sobre as fronteiras, eses espazos nos que semella non existir nada e, con todo, atopamos confluencias impensábeis. E é que neses non-espazos constrúense as vidas e as nosas lembranzas e pensamentos. Remata o poemario falando da perda do paraíso e do nacemento do poema, aludindo á capacidade das palabras para nomear mesmo aquilo que xa non existe. A profundidade dos versos lévannos da man: "Así era Paraíso: / Unha serie de liñas simulando o ceo, / a casa con fiestras debuxadas, / o revestimento firme, / vistoso; / un meniño branco, / unha árbore breve, / rostros nas fotos / moitas fotos. / Todo era instante, / todo quietude; / se me movía, / o paraíso / estaba perdido". Precisamente, Penas e Tejada traballaron xuntos na creación da peza teatral Sofía e as postsocráticas, da compañía Inversa Teatro, unha obra que trata sobre a violencia machista a partir de Sócrates, Platón e Aristóteles interpretados por mulleres, co que se busca un novo logos e unha nova forma de comprender a historia que apartou as mulleres do camiño. Poesis: un encontro coa música A música e a poesía son protagonistas a partes iguais de Poesis (autoedición, 2016), o primeiro proxecto Elisabeth Oliveira no que se recollen os seus mellores poemas en catro linguas: galego, castelán, portugués e francés, nas que ela escribe, pensa e sente. Precisamente, na busca desa linguaxe universal, a autora residente en Pontevedra acudiu á música de catro grandes, como son Manoele de Felisa, Luis Quintana, Gustavo Almeida e Cédric Lezais, e a portada está composta por un cadro do artista Antón Sobral titulado Horizonte XXIV. O libro- disco conta cun prólogo da escritora galega Fina Casalderrey, quen recoñece que "estes estoupos da alma que veñen sendo Poesis e que por veces explotan coma foguetes de festa e outras, baten no peito coma tronos, mais sempre cargados de matices afectivos e detalles sensoriais que que sucan os ceos polas rúas do vento ceibe, ateigados de imaxinación".