O futuro incerto da castaña

Apesar da ilusión de Concepción, o sector da castaña enfróntase este ano a unha tempada de recolección moi incerta. A seca do verán súmase aos distintos factores que provocaron que os últimos outonos a produción da castaña fose moi escasa. Concepción Arza, propietaria de Delicias do Souto, un obradoiro do Courel de doces tradicionais de castaña, sostén que esta tempada "non pinta moi ben". "Choveu só 10% do que debería chover" polo que "quedaron uns ourizos moi pequenos". Os problemas nas colleitas Óscar Freire, socio da cooperativa Amarelante, que nace en 2013 na zona de Manzaneda co obxectivo de recuperar a biodiversidade da zona e fixar poboación no rural, mostra unha actitude algo máis optimista: "parece que vai ser mellor que o ano pasado, aínda que iso non é difícil" pois o anterior outono "recollemos só 15% da produción habitual" polo que "aínda que a colleita non sexa tan mala, non quere dicir que resulte positiva". O sector da castaña leva varios anos enfrontándose a diversos problemas que impiden unha colleita habitual. As tempadas de 2020 e 2021 estiveron moi marcadas pola avespiña (Dryocosmus kuriphilus), un parasito que ataca o castiñeiro interferindo na súa fotosíntese e na floración da árbore, o que supón un grave problema para a produción dos froitos. Este parasito provocou que unha gran parte dos castiñeiros da Galiza se debilitasen e, en zonas de gran produtividade da castaña, como o Courel, fosen atacados polo fungo Gnomoniopsis castaneae. Jesús Quintá, director da Indicación Xeográfica Protexida (IXP) Castañas da Galiza, un organismo que depende do Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación e a única entidade específica dedicada a este produto no conxunto do Estado español, indica que este fungo provocou que un gran volume de castañas podrecera. Por culpa do fungo, no Courel unha importante parte das persoas produtoras renunciou a apañar as castañas, lamenta Arza, quen se viu na necesidade de mercar o produto en Valdeorras ou Manzaneda. Aínda que as previsións en canto á avespiña e aos fungos resultan menos alarmantes nesta campaña de recolección de 2022, a seca do verán e a tardanza na chegada das chuvias provocou que o comezo da tempada resultase bastante complicado. "Aínda que o castiñeiro é unha árbore que resiste moito ás temperaturas extremas, a falta de chuvia provocou que se resentira bastante" explica Quintá. "Moitos ourizos caen baleiros, polo que vai haber unha colleita máis pequena do normal". Os castiñeiros precisan arredor de 150 litros por metro cadrado para que a produción resulte óptima, cifras moi distantes das que se deron nos últimos meses. A seca non afectou de igual maneira a todas as zonas produtoras de castañas do país. José Antonio Liñares, produtor e afiliado ao Sindicato Labrego Galego (SLG), explica que na parroquia das Encrobas, no concello de Cerceda, "xogamos con vantaxe", pois mentres que no Courel ou nos Ancares as altas temperaturas están a provocar que non se recolla nin a metade da produción habitual, "nós aquí quizais chegamos a 90%". Con todo, "nesta zona aínda estamos en cueiros, as plantacións aquí aínda son moi poucas e novas". A produción de castañas na Galiza Liñares indica que o habitual é que cada castiñeiro produza entre 20 e 30 quilos de castañas ao ano, polo que en plantacións de 100 castiñeiros por hectárea, a cantidade estándar, pode roldar os 3.000 quilos de castañas por hectárea. O presidente da IXP asegura que no conxunto da Galiza pódense chegar a comercializar 20 millóns de quilos de castañas nun ano de colleitas frutíferas, unha cifra que coincide coa que achega a Consellaría de Medio Rural. Se ben desde este organismo sosteñen que "os datos de produción nos últimos anos manteñen certa estabilidade", Quintá indica que o pasado outono non chegaron a recoller nin 10 millóns de quilos, é dicir, menos da metade do que afirma a Administración. As principais zonas produtoras da castaña atópanse no interior da Galiza. Segundo datos da Consellaría de Medio Rural, "das máis de 49.000 hectáreas totais de superficie de castiñeiros da Galiza, entre os tres distritos con maior peso (A Fonsagrada-Os Ancares, Terra de Lemos e Valdeorras-Trives) acumulan máis dos dous terzos do total (67,60%)". Desde a IXP tamén destacan a produción do Courel e de Cervantes, e mesmo de zonas do centro do país como Chantada, Taboada, Monterroso e Palas de Rei. Tanto a IXP como Medio Rural concordan en que a Galiza é o principal territorio de produción e exportación de castañas no Estado español xa que o país absorbe máis da metade da produción de castañas do conxunto do Estado. Con todo, produtores e produtoras galegas advirten da crecente recolleita en lugares como o Bierzo ou Estremadura, onde a avespiña non resultou tan destrutiva como na Galiza, ou mesmo o norte de Portugal que presenta unha produción moi superior á do noso país. Nestas zonas "estase a traballar moito en explotacións profesionais", nas que as persoas produtoras "están moi preparadas e contan cunha gran maquinaria", explica Liñares. Na Galiza, a modernización do sector está algo máis atrasada. No Courel ou nos Ancares hai moitas plantacións de castiñeiros, pero son moi vellas e localízanse en lugares cuxa mecanización resulta complicada. A consecuencia é unha baixa produtividade que provoca o abandono dos soutos por parte das persoas propietarias. O custo da castaña A inflación e as malas colleitas das pasadas tempadas de recolección están a provocar que o prezo da castaña se incrementase notabelmente. A estas alturas da tempada é habitual atopar a case cinco euros o quilo de castaña, cando o custo normal é de menos da metade. Liñares explica os pasos que se levan a cabo na comercialización da castaña. "Eu como produtor podo venderlle a castaña ao comerciante a 1,60 euros, pero o comerciante ten que clasificala e descartar os exemplares que non están ben. Así, pode vender a castaña aos supermercados a dous euros", onde teñen que traballar na conservación desta para poder comercializala o máximo tempo posíbel antes de que se estrague, polo que o custo volve ascender a máis de tres euros. A este proceso habitual, sumáronse nestes últimos anos a inflación e a escaseza de castañas, o que provocou que o prezo se disparase. "Ao principio da tempada, como hai pouco produto, o prezo é maior, e vai baixando a medida que avanzan as colleitas", explica Quintá, quen engade que o problema de calidade da castaña polas malas colleitas está a provocar que a porcentaxe de descarte resulte superior. "Desde o campo até o mercado descártase arredor de 50% das castañas apañadas", o que inflúe tamén na suba dos prezos. Por outro lado, a maior parte da castaña que se produce na Galiza véndense fóra do país. Desde a Consellaría de Medio Rural explican que a castaña galega destínase maioritariamente aos mercados internacionais, estando presente en case 30 países de todo o mundo e acaparando unhas tres cuartas partes do volume total comercializado. Italia, Francia e Portugal son os principais mercados de destino. A porcentaxe restante (entre 20% e 30%) corresponde ás vendas no mercado estatal. Aínda que a Xunta pareza considerar esta situación positiva, produtores como Freire non ven con bos ollos que máis de 70% da produción se exporte. "Desta castaña que vai para fóra a maioría emprégase para facer fariña ou algún produto elaborado que poderiamos producir aquí". Por isto advirte da necesidade de profesionalizar e modernizar o sector para poder competir cun produto elaborado cuxo valor engadido poida "quedar aquí". A industria de elaboración da castaña Segundo os produtores e produtoras da castaña, unha das principais necesidades do sector é a súa urxente modernización. Para isto, un dos obxectivos fundamentais pasaría pola elaboración de produtos finalizados e non reducir o mercado da castaña á venda do produto en cru. Actualmente na Galiza hai 20 almacéns que traballan a castaña en fresco e só catro empresas de transformación do produto elaboran doces finalizados, segundo datos da IXP. As cifras que ofrece Medio Rural varían un pouco, ao recoller que na actualidade están rexistradas dez empresas nas actividades de primeira transformación e a comercialización en fresco e seis empresas de elaboración de produtos procesados baseados na castaña. Entre estas empresas de transformación atópanse entre outras Naiciña, Alibós ou Campelo, que elaboran fariña e doces de castañas. Liñares sostén que no caso da castaña sucede algo curioso pois a demanda do produto elaborado é moi superior ao que a industria galega está a ofrecer. Arza desexaría que a castaña estivese máis presente na alimentación pois axudaría o sector transformador a medrar. "Empresas como a miña [Delicias do Souto] xa elaboramos doces con castañas como biscoitos, tortas ou bicas, pero debería potenciarse máis". Freire engade que "temos que coñecer máis o produto xa que mesmo fóra desta época de outono, tempo de magostos e de castañas asadas, pode consumirse de igual maneira". Desde a IXP, Quintá argumenta que o escaso consumo da castaña na Galiza, máis alá da tradicional castaña asada, podería deberse ao seu gran uso no pasado en épocas de fame, o que provocaría que custe entendelo como un produto gourmet. "A poboación aínda parece reticente" a consumir a castaña en diversas elaboracións. É por isto polo que Liñares sostén que as institucións non deberían potenciar unicamente "a produción de grandes cantidades de castañas para mandar fóra e que fábricas doutros países elaboren os produtos", senón que cumpriría "axudar as pequenas produtoras" galegas para que eses produtos finalizados "se puidesen facer aquí", e así tamén axudarían "a crear traballo no rural". Demandas do sector Con todo, o principal reto do sector é a urxente mecanización da produción. Freire sostén que "o sector, está totalmente desorganizado". "Temos unha industria potente de venda e contamos con intermediarios que moven moitos quilos de castañas. Porén, a maioría de produtores e produtoras da Galiza son moi pequenos". Isto implica que "o mercado estea bastante illado e dominado por terceiros", xa que as pequenas produtoras, ao non "mover moitos quilos, non poden fixar os prezos". Desde o sector demandan máis axudas á produción da castaña. Para Quintá as axudas son claramente insuficientes, polo que pide máis recursos para renovar o sector e intentar que a castaña siga sendo un produto central na Galiza. Freire engade ao respecto que os produtores e produtoras non poden acceder a moitas das axudas dadas as condicións requiridas. Así, explica que en moitas ocasións para conseguir as axudas é preciso contar cunha superficie mínima de castiñeiros difícil de alcanzar, xa que non resulta doado encontrar varias hectáreas de plantación xuntas. No caso de Amarelante, por exemplo, a cooperativa conta con perto de 10 hectáreas, pero dispersas. "É complicado que un propietario teña 20 castiñeiros xuntos", indica Freire, e "se a superficie de castiñeiros non está xunta, non se pode acceder ás axudas". Ante esta situación, advirte de que "hai que coñecer o territorio no que vivimos" porque, se non, as axudas "quedan para tres ou catro". Liñares sostén que é máis partidario das axudas destinadas ao control dos problemas do sector, como a praga da avespiña, que das axudas económicas directas. "A Xunta investiu cartos para soltar un depredador e conseguiu controlala", explica. Desde Medio Rural indican que realizaron unha solta de máis de millón e medio individuos do parasitoide da avespiña (Torymus sinensis) na primavera de 2021. Ademais, Liñares aposta por unha maior divulgación e formación do sector da castaña.