O diálogo produtivo coa xeración Galaxia: dúas concepcións da loita contra o franquismo

Quen tiñamos unha posición crítica co que de maneira xenérica se chamaba piñeirismo, por analoxía ou por ignorancia, adoitábamos meter no mesmo saco moitos ex militantes do Partido Galeguista sobreviventes. Tamén é certo que non axudou a deriva que tivo esta organización reeditada na transición e que hoxe ten as súas siglas secuestradas. Soubemos que non todo o galeguismo interior estaba na órbita de Galaxia e da súa concepción que chamábamos "culturalista". No estudo destes casos, como é o de Manuel García Barros (Kenkeirades) ou de Ramón de Valenzuela, tomamos consciencia das limitacións doutras opcións distintas. O primeiro optando polo retraemento para evitar lexitimar coa súa pluma a normalización do réxime totalitario e o segundo probando sorte no soporte que lle proporcionaba o movemento comunista internacional e Partido Comunista de España. A estratexia do xunco, en termos de Castelao, explicaba o caso dos que optaron por aferrarse firmemente aos principios pero suspender o activismo ao limitarse a deixar pasar a enxurrada. Neste caso, o propio Kenkeirades miraba con receo a Ramón Otero Pedraio, por seguir a participar en actos culturais como se houbese unha liberdade de expresión que non existía. Co tempo acabará recoñecendo o seu labor como necesario fronte á extinción. Viu a situación tan grave que chegou a propoñer unha rede clandestina de falantes de galego para conservar a lingua. Ao remate da súa vida, aceptou que se imprimise unha obra súa na Galiza, no ano da súa morte, en 1972, até entón só publicada no exterior. Aínda así estas colaboracións fixeron que fose detido en 1955, precisamente xunto con Francisco Fernández del Riego. Quizais o caso máis coñecido de exilio interior é o de Ricardo Carvalho Calero. Quen, sen descabalgar dos postulados nacionalistas, co obxectivo de que o seu activismo intelectual a prol da nosa lingua e cultura tivese incidencia, tamén se serviu da canle que lle proporcionaba Galaxia, para o cal unha conexión fundamental vai ser a súa amizade e relación con Del Riego. Desde posicións distantes non houbo maior problema en xuntar forzas, colaborar e mesmo compartir prisión por obxectivos comúns de defensa da nosa cultura e a nosa lingua. Organizacións estatais A outra opción, a de acollerse ao paraugas de organizacións estatais antifranquistas fortes, si que foi completamente improdutiva. Foron usados para pór freo ao desenvolvemento de organizacións propias, alegando que estas non son necesarias ao ter asumidos os partidos españois o seu programa, mesmo a autodeterminación de Galiza, e, ao final, cando se precisaba pór sobre a mesa os intereses e obxectivos propios do país, resulta que estes quedaron subordinados na axenda a outros foráneos. E coas estruturas propias debilitadas por esa drenaxe cara a traballar para as forzas alleas, xa non quedaban azos para facerse valer. E, con iso, tamén se prescindiu dos servizos daqueles galeguistas que se prestaron a ese labor de apoio aos partidos españois que, retóricas á parte, non tiveron, nin teñen, nin terán preocupación algunha polos dereitos de ningunha das nacións que compoñen o Estado. O caso é que o escenario dunha violenta ditadura españolista vai condicionar decisivamente a loita de toda aquela xeración polos dereitos políticos e culturais de Galiza, e non se entendería o éxito ou fracaso de determinadas posicións se non fose pola estrutura de oportunidades que veu dada pola época na que isto se produce, e que vai máis alá do feito peculiar do franquismo, pois cómpre contemplalo no cadro máis amplo da chamada "Guerra Fría". Nese contexto os galeguistas que adoitamos adscribir baixo o rótulo de piñeiristas tiveron un papel fundamental e foron tremendamente relevantes na transición. Os novos non coñeciamos polo miúdo as diferentes posicións dentro dese grupo, aliñados como estabamos a favor das teses do Consello de Galiza, gardábamos certo receo cara a eles no seu conxunto. Considerábamos que non quedaba nada por falar con quen xa se autoexcluíra do nacionalismo político e se prestaba a lexitimar institucións ou mesmo partidos que non tiñan moito que ver co que orixinariamente representou o PG. Pero claro. Estiveran alí. E se queríamos saber da historia do país, non quedaba outra que recorrer ao seu testemuño. Sentiámonos tan afastados deles que nos sorprendeu a súa disposición a conversar de modo aberto e sincero. En concreto, lembro especialmente o encontro con Fraguas en Compostela, con Xaime Illa Couto na súa casa de Raxó (Poio) e con Del Riego no seu apartamento de Coruxo (Vigo) e na Fundación Penzol. Non puxeron problema a falar claramente do seu enfrontamento con Castelao, co cal o nacionalismo actual se atopa aliñado. É mais, Illa Couto confesou que o freo á publicación de documentos en Grial, logo da morte de Piñeiro, non fora precisamente cousa súa, nin de Galaxia, senón por presións de fóra deste grupo. E Fernández del Riego puxo todos os seus arquivos, coa correspondencia e documentos, abertos a quen quixera investigalos, e mesmo promoveu a súa publicación. Dalgún modo, consideraban que fixeran o correcto e non renegaban das súas posicións. Agora ben, ambos os dous insistían en que as súas eran diferenzas tácticas e non estratéxicas. E nese sentido, non aceptaban ese arredamento que se facía deles a respecto da tradición nacionalista. Mais o caso é que os procesos sociais encadran na acción colectiva os individuos en determinadas circunstancias que dificilmente lles permite saltar fóra dese conxunto no que se insiren se non é á custa de ficar illados e improdutivos. E diso eran moi conscientes. "Francotiradores", chamaba Del Riego os que ían por libre, picaban aquí e alí segundo lles conviña, e non construían nada sólido. E, desde logo, que Del Riego era dos que traballaba en equipo e acreditaba na necesidade de estruturas e institucións que canalizaran a praxe colaborativa a prol do país. Pero o tempo que lle tocou vivir levouno a concluír que o modo posíbel de facer país era nos termos en que a el se lle daba mellor e nos que vía froitos inmediatos. Equivocadamente? Desde o punto de vista dos que concordamos coas teses de Castelao, así o era, e o tempo deunos a razón. Agora ben, a pesar disto seguramente a historia sería outra se non rachase o debate entre ambas as dúas posicións. A sensación daqueles encontros era que se compartía moito e que de continuarse o diálogo tería sido moi beneficioso para ambas as dúas partes. Non hai que esquecer que tamén o nacionalismo actual cometeu erros e que en moitos campos aínda se estaba moi verde, e non sobraba nada escoitar e falar con quen tivera a experiencia anterior de loita por Galiza. Pero houbo interese en falsificar a historia, tapar o desencontro e impedir o diálogo. Tentouse por todos os medios illar o nacionalismo actual do de preguerra, e derrubar calquera ponte de contacto, aínda que só fose para entrar en controversia, porque o seu recoñecemento como interlocutor podería pór en evidencia a falla de lexitimidade do novo réxime construído sobre a aceptación da derrota e a continuidade do franquismo por outros medios. Por iso se teorizou para converter a táctica nunha estratexia, e con iso, formulouse un ideario que fixase nas mentiras convenientes do piñeirismo a diversidade de posicións que entre os chamados galeguistas do interior non necesariamente estaban pechadas a revisión. Curiosamente, ese intento de eternizar posicionamentos conxunturais topan hoxe co feito de que xa non queda nin rastro dos seus postulados. Un por un foron refutados pola praxe. Véxase por exemplo aquilo de que era imposíbel que houbera un sindicalismo obreiro nacionalista. Non só é posíbel, senón que é a primeira forza. E así, sucesivamente, en todos e cada un dos seus principios, como a galeguización dos partidos estatais ou de considerar que o problema nacional en Europa era decimonónico. O fin do piñeirismo O piñeirismo extinguiuse e por iso non ten sentido prolongar a incomunicación que este decretara. Cómpre continuar a conversa que en tempos do Consello de Galiza se mantiña a pesar de todo, e que abruptamente foi cancelada por aqueles que tanto dubidaban das súas posicións e tan mala fe tiñan sobre a súa actuación, que non toleraban someterse ao debate cos que discrepaban. Por aqueles que, desde o Consello da Mocidade até a última institución cultural que controlaban, buscaban o modo de expulsar o nacionalismo do seu seo. Pero esa non era a actitude de todos os que durante o dominio do piñeirismo pasaban por alí. E desde logo non pode ser a actitude do nacionalismo actual se non quere prescindir dun capital cognitivo sobre a propia realidade do país, a súa historia e a súa cultura, que son necesarios para desenvolver o seu labor emancipador de modo intelixente. E recoñecer os méritos dos demais sen por iso renunciar ás propias conviccións. Houbo un tempo no que se criticaba o Día das Letras Galegas porque se consideraba que estas deberían celebrarse todos os días. Del Riego respondía que esa extensión a todo o ano debía facela o pobo, que el máis non podía ter feito. Lembraba o seu traballo para sacar adiante naquel ambiente hostil a institucionalización desa data. Hoxe ninguén dubida da importancia que tivo para o noso idioma esa iniciativa que lle debemos a el. Non podemos esquecer o marco represivo brutal no que se desenvolvía o labor de quen tentaba rescatar e visibilizar a existencia do país. Cando en 1970 se celebra esta data no concello da Estrada na honra de Marcial Valadares, por primeira vez en moitos anos se viu unha bandeira branca cunha franxa azul. Moita veciñanza non tiña idea do seu significado. Escoitouse cantar un himno nacional que a maioría descoñecía. E un Otero Pedraio, como tiña por norma, falaba dun Castelao que casara e loitara nesta vila e que a moita xente xa nin lle soaba. A pequena escala, no reducido ámbito dun municipio rural como este, lembramos ter reproducido o debate coa xeración de preguerra cando desde a nosa asociación cultural entramos en conversa co que fora alcalde da Estrada cando se facilitou a realización, con toda a dignidade e medios ao seu alcance, da conmemoración do 17 de maio. Este diálogo con Mario Blanco Fuentes significou para a nosa xeración a descuberta da complexidade, a disolución do reducionismo e abriunos perspectivas sobre o funcionamento da nosa sociedade que non tiñamos en conta. Tamén soubemos que sufrira prisión, como Fraguas, Illa Couto, Del Riego e o propio Piñeiro. No seu caso porque lle interceptaron cartas na nosa lingua. Isto ocúltase para reforzar o negacionismo que ditaminan que a desaparición do galego é por morte natural. Escoitar a súa versión, coñecer de primeira man a nosa historia local, compartir intereses comúns foi unha experiencia moi positiva para a nosa xeración. Nun país vencido, cunha cultura e lingua perseguida, coa súa identidade borrada e os seus intereses materiais relegados; é lóxico que haxa pluralidade de respostas a esta situación tan desesperada. O que non é intelixente é a renuncia ao diálogo entre as diferentes posicións, a busca de puntos de encontro, o intercambio das diversas experiencias e o aproveitamento dos escasos recursos e ferramentas coas que se conta para reverter esta situación. Un diálogo que hoxe podemos prolongar grazas á obra de persoas como Del Riego. Non só contamos coa súa obra escrita, senón co produto do seu labor de anos formalizado en institucións culturais coas que se debe continuar a conversa produtiva para sumar forzas a prol do país.