O Apalpador. Referencias á lendaria figura do nadal galego

Xa no ano 1965 podemos atopar unha primeira referencia á existencia do Apalpador, neste caso non referíndose ao personaxe en concreto, senón a un día e unha acción. Referíndose á Noitevella, Jesús Taboada Chivite di que na Galiza "chaman tamén a esta noite, noite de apalpadoiro, porque se tocan os ventres para ver se -as crianzas- teñen comido para todo o ano, e os mozos visten roupas novas para garantir deste modo que todo o ano sexa así". Así o relata o etnógrafo nunha intervención baixo o título de O Nadal galego e a súa ritualidade recollida nas actas do Congreso internacional de Etnografía e Folclore de Santo Tirso. Podemos atopar máis referencias ao Apalpador na literatura, pois no ano 2008, Antonio Reigosa, nas súas Xeografías do medo: Lugares da Galiza Máxica onde habitan os monstros, recolle esta figura no seu glosario de Monstros domésticos e da contorna doméstica, dos que aclara que "dentro das casas viven monstros pouco perigosos, aínda que hai algunhas excepcións". Desta forma, Reigosa describe o Apalpador como un "xigante, de oficio carboeiro, con vestiario esfarrapado". Deste personaxe di que "só entra nas casas na Noitevella" e que "o resto do ano vive nos montes orientais da Galiza. Esa noite -pola Noitevella- visita as crianzas cando xa están a piques de durmir, pálpalles a barriga e, se non está chea, déixalles un puñado de castañas", explica o escritor. Tamén podemos encontrar o Apalpador se acudimos a fontes relixiosas. Así, xa en 2020, o reitor de Seminario Evanxélico Metodista, Enoel Gutiérrez Echevarría, nas súas 15 preguntas sobre o Nadal, inclúe o Apapaldor entre os seus catro exemplos de "trasgos natalicios da mitoloxía natalicia". O Apalpador é acompañado nesta selección pola Befana procedente de distintas partes de Italia, polo Olentzero de Euskadi e polo Esteru de Cantabria. Volvendo ao personaxe mitolóxico galego, o evanxelista metodista di sobre el que "en certas zonas do centro da Galiza escóitase a lenda do Apalpador, que chegaba o día de Nadal a palpar as barrigas das crianzas, deixando castañas aos máis delgados -para que engordasen- e carbón aos mellor alimentados -para que quecesen a casa". Xa falando en xeral sobre os catro trasgos natalicios, como el os denomina, González Echevarría di que "co tempo e cos prodixios coñecidos de San Nicolás, este foi desprazando algunhas destas personaxes pagás". O Apalpador ten chegado mesmo ao campo da lingüística castelá, pois na tese de doutoramento de Faustino Juan Yáñez López, publicada en 2014 baixo o título de Prensa e neoloxismos: A natureza adaptativa e creativa do léxico, o autor inclúe o Apalpador no seu rexistro de palabras, termos e expresións escollidas na prensa consultada na tese, considerándoo un neoloxismo que define como: "Nas zonas do leste da Galiza, figura mítica dun carboeiro que, segundo indica a tradición, baixa, a noite do 24 ou 31 de decembro, a tocar o ventre ás crianzas para ver se comeron suficientemente durante o ano, deixándolles unha chea de castañas, eventualmente algún agasallo, e desexándolles que teñan un aninovo cheo de felicidade e comida". Tamén se recolle o Apalpador na literatura científica do eido educativo. En 2020, na súa publicación A transmisión interxeracional do galego: Estratexias familiares de mantemento e convivencia, Henrique Monteagudo, Anik Nandi e Xaquín Loredo explican o emprego do Apalpador nas Escolas de ensino galego Semente como un elemento normalizador. Os autores do estudo sinalan as festas populares -poñendo como exemplos a visita do propio Apalpador antes do Nadal, así como a festa do Magosto- como "ferramentas colectivas de xestión lingüística nun contexto sumamente castelanizador". Máis extenso é o traballo realizado por Carlos Calvo Varela, da Universidade de Santiago de Compostela (USC), que en Agália, publicación da Asociación Galega da Lingua, nunha edición de 2008 co gallo do Día das Letras Galegas 2009 dedicado a Ramón Piñeiro, escribe o estudo O Apalpador e o toro de Natal; ou «Papá Nöel» e a árvore de luzes. Distintos nomes e a mesma función social "O Apalpador é uma personagem mítica do Natal galego praticamente desconhecida pelos etnógrafos galegos. Compartilha certa familiaridade com o Papá Natal europeu, e também com o Olentzaro basco estudado por Caro Baroja", sinala o autor. O traballo de Calvo Varela ten tres partes: unha etnográfica, outra de antropoloxía simbólica e outra sociolóxica. Nas dúas primeiras partes, explica, trata "desde a antropologia simbólica os aspectos etnográficos desta personagem, assim como a sua relação com outros elementos como é o toro de Natal e a simbologia da própria festa natalícia". Xa na terceira, sinala, traza "a análise do processo de deslocamento desta personagem por outras forâneas, demostrando que as teorias com que a linguística analisa o conflito da língua da Galiza também são válidas aqui, já que também se trata de um sistema simbólico sujeito às regras de formação de preços do mercado simbólico". Para este autor, "o Papá Natal, Santa Claus, Papá Nöel, o São Nicolas ou o Apalpador semelham ser nomes que, em distintas partes do mundo, recebe uma mesma personagem mítica". Sexa como for, explica, "o São Nicolas parece que há tempo que deixou de levar laranjas aos meninhos belgas e holandeses, de igual jeito que o Apalpador já não deixa presadas de castanhas". Na actualidade, afirma Calvo Varela, trátanse de "nomes e presentes distintos para uma mesma função social". A recuperación da figura natalicia do Apalpador O investigador da USC recoñece neste traballo o labor de José André Gonzâles Lôpez, que previamente recuperou a figura do Apalpador. "Em 2006 a Associaçom Galega da Língua (AGAL) publica em formato digital um trabalho de Lôpez Gonçález sobre uma personagem mítica praticamente desaparecida, o Apalpador. Nesse pequeno trabalho, aparece informação inédita, recolhida nos anos 90 na montanha luguesa", explica. Posteriormente, no Nadal de 2007, "a Associaçom Cultural A Gentalha do Pichel inicia uma campanha de recuperação da personagem do Natal galego", sinala o autor. Unha tradición "traída" de Euskadi, di Felipe-Senén O museólogo e arqueólogo Felipe Senén, en conversa con Sermos Galiza, opina que o Apalpador "é unha tradición traída desde Euskadi -en referencia ao Olentzero- á zona de tradición metalúrxica do Courel", polo que, segundo Senén, trátase "dunha realidade moi localizada e moi parcial". "Indubidabelmente a tradición galega está moi conformada por todo o que simboliza a cristiandade, que a Xeración Nós tratou de vincular aos bos e xenerosos, e dentro dun cariz orientalista e pacifista, propio incluso do budismo". Entón, di, "a gran riqueza esquecida no noso tempo é a dos Magos e a das cancións do Nadal". "Ningún país do mundo ten tanto repertorio musical do Nadal como a Galiza e ningún país do mundo ten tanta representación dos Reis Magos", afirma o museólogo e arqueólogo. "Os Magos foron a Oriente guiados por unha estrela e teñen equivalencia cos peregrinos que van a Occidente tamén guiados por unha estrela, mais non van como a Belén a un nacemento, senón que van a un cadaleito, unindo dous principios como a vida e a morte, e dous culturas como a de Occidente e a de Oriente, polo que os Magos son unha tradición magnífica". "Hai un capítulo na revista Nós que se chama 'A estrela dos Magos', ilustrada por Castelao, dándolle tamén o sentido da estrela daquel movemento, o sentido da estrela de Moisés, a estrela dos Magos, a estrela da peregrinación, a estrela das cinco rías, a estrela dos cinco camiños, máis a estrela dos cinco continentes da internacional socialista", explica Senén. "A do Apalpador é unha visión moi propia do Courel talvez traída polos ferreiros e o sector do ferro do país e incluso en época recente, no século XVIII, tendo unha equivalencia co mundo céltico desas persoas máxicas como Mary Poppins", afirma Senén. Picallo denuncia unha "manifesta omisión" O enxeñeiro e investigador sobre o Reino da Galiza, Héitor Picallo, en conversa tamén con Sermos Galiza, considera que "con independencia de que sexa unha figura popularmente coñecida na actualidade, aínda que se mergulle a súa historia e a súa tradición en séculos de ilusión das crianzas do Courel, non por iso hai que deixar de respectar ese costume e de estendelo, debemos reservarlle un espazo dentro das datas do Nadal para celebrar este feito antropolóxico e social que ilusiona a tanta cativada". "Eu estou a ver ultimamente tanto en programas da televisión galega como en anuncios publicitarios unha manifesta omisión desta figura e unha clásica intromisión do que son as figuras convencionais dos Reis e do Papa Noel, o que me parece bastante pouco comprensíbel e incluso pouco ético", láiase Picallo. "Estas figuras tamén están introducidas na nosa contorna festiva, mais omitir reiteradamente algo que nos é moi propio como teñen outras culturas -por exemplo en Euskadi- non me parece moi ben", sinala. "A figura do Apalpador e o imaxinario do propio ser fantástico conecta coa tradición oral e concretamente co cantigueiro popular galego, polo tanto é un elemento importante e destacado da nosa cultura inmaterial, e como tal debémolo de protexer, estender e incluso investigar", explica. Anxo Moure: Case 20 anos representando o Apalpador O contacontos e activista do movemento ecoloxista Anxo Moure, que leva case 20 anos representando a figura do Apalpador, destaca para Sermos Galiza que el reivindica "o espazo do Courel como un dos de maior biodiversidade". Neste contexto, di, "uns veciños de Doncos, nos Ancares, debido á miña profesión e a ter unha barba grande, propuxéronme recuperar unha figura que eles coñecían dun personaxe do Nadal que se chama o Apalpabarrigas, e aí na feira de Doncos comecei a representar esta figura, hai case 20 anos". "Represento o Apalpador, tamén o Pandigueiro, como se lle chama na Montaña de Ourense; de feito este ano comecei a traballar coas crianzas de Vilariño de Conso, e o que promovo é un modo de divulgar o coñecemento das árbores, da lingua, dos bosques, que as crianzas descoñecen", sinala. "O noso Apalpador é moi naturalista ao non levar barba de plástico, cada crianza apalpa a súa propia barriga e promovemos a alimentación sa", explica Moure. "Falamos moito tamén da emigración e da fame e o frío que se pasaba nas montañas, intentando recuperar a nosa identidade e os tesouros naturais que temos na Galiza", sinala. "Este ano xoga un papel importante o impacto que tiveron os incendios; neste sentido, traballo tamén coa Deputación de Pontevedra, estamos facendo catro ou cinco actuacións ao día", relata. "Levo comigo un burriño de bidueiro que se chama Río Lor e non visto esfarrapado, senón vestido de pana e cun chaleco, para que non consideren ao Apalpador un mendigo senón un personaxe digno", reivindica Moure. Representación institucional do Apalpador polo Nadal Cada vez máis institucións empregan a figura do Apalpador para os actos e celebracións que decorren con motivo da época natalicia. Un bo exemplo de como esta figura está a gañar o seu espazo na realidade galega do Nadal é a aposta da Deputación de Pontevedra pola difusión deste personaxe. O Apalpador, a tradicional figura do Nadal na Galiza, visitará este ano 46 concellos da man da Deputación de Pontevedra grazas á oitava edición do programa ‘Nadal en Galego’. O departamento de Lingua desta institución, dirixido pola deputada María Ortega, concedeu a actuación a todos os municipios que o solicitaron. Un número de visitas que se multiplicou nos últimos exercicios debido ao éxito de público obtido nas actuacións.