A lingua de Ons e o orgullo de ser

A illa de Ons é un espazo que desde sempre namorou as persoas que se achegaron até ela, tanto visitantes como estudosos que tiñan interese en saber como era a vida diaria dos e das habitantes deste territorio insular con tanta beleza nas súas paisaxes coma dureza nos seus invernos. Froito desa conquista foron saíndo á luz estudos e reportaxes arredor do que era a vida nesta illa pertencente ao termo municipal de Bueu, que segue eclipsando aínda que xa perdeu parte da esencia que a caracterizaba. Ons e as súas xentes posúen moitas riquezas materiais -relacionadas co medio natural e a beleza da propia paisaxe, que mestura o mar e a terra-, pero sobre todo inmateriais, pois foron quen de crear unha cultura e unha historia propia, nas que a lingua tivo un papel primordial. Pero, como está pasando en case todo o país, esta lingua sofre o perigo de esmorecer, e de tornarse en cinzas, de aí que sexa importante o labor de escoita e de documentación. José Manuel Dopazo, veciño de Bueu doutorado en Filoloxía, leva desde o 2010 traballando co patrimonio lingüístico e cultural da illa de Ons, un traballo do que xermolou a súa tese recentemente presentada e un libro titulado Até aquí podo contar [A lingua da Illa de Ons], que vén de publicar a editorial Chan da Pólvora na súa recentemente creada colección "Illa de Ons". A xénese do proxecto Cando naceu esa curiosidade pola fala da illa de Ons? José Manuel Dopazo Entenza (O Valado, Bueu, 1989) remóntase ao ano 2010, cando cursaba terceiro de Filoloxía Galega e un día lle preguntou a unha daquela profesora súa, Malores Villanueva, con quen podía falar para analizar a fala de Ons, e foi cando ela o derivou a Francisco Fernández Rei. Tras falar con el e estabelecer unhas pautas, inmediatamente comezou co traballo e gravou xa a Siña Benedita e o Señor Francisco, veciños seus de toda a vida e cos que falou de todo un pouco. "A partir de aí contactei con máis persoas, coa idea de rexistrar o que había, sen ningunha idea concreta a priori", explica. Con eses primeiros resultados, presentou un traballo inicial en 2011, e xa despois continuou cara ao proxecto de fin de licenciatura. A continuación cursou o mestrado de Lingüística Aplicada e aproveitou esas mesmas gravacións para facer o traballo final sobre o complemento directo e os dativos e os valores semánticos, e todo centrado novamente na illa de Ons. Pero foi en 2014 cando comezou o groso do traballo, coa tese titulada A lingua da illa de Ons. Análise da variación e do cambio lingüístico, a través da que "quería darlle unha volta a todo o que xa fixera, centrarme non tanto na fala da illa, senón en cales eran os motivos reais polos que a lingua cambia, algo que tamén é aplicábel a calquera outro lugar", comenta o autor, que vén de presentar publicamente a tese. Xa cando estaba na etapa final da tese, o autor recibiu a idea de Antón Lopo, da editorial Chan da Pólvora, quen lle propuxo trasladar parte do material a un libro, que é o que vén de publicarse e que contén moitas fotografías históricas. Sobre esta encarga, Lopo lembra que "hai seis anos iniciamos o proxecto de Chan da Pólvora e alí, precisamente, nese barrio da illa de Ons, foi onde todo comezou, polo que desde o principio, tivemos claro que o proxecto levaría o nome do barrio e que cada unha das coleccións se denominaría cos distintos topónimos da illa –Malaca de fóra, Sentulo, O Río, Areal de Melide, Rabo de Egua, Cova da Lontra". Así mesmo, "tamén desde entón estaba claro que, nalgún momento, aparecería unha colección específica dedicada non só a Ons senón tamén ás outras illas que conforman a barreira Atlántica da Galiza. Agora, despois de seis anos, logramos publicar este primeiro libro que aborda unha cuestión aínda inexplorada: o idioma dos illáns. Trátase dunha homenaxe á lingua galega e á xente de Ons, unha contribución para fincar a identidade da comunidade e darlle a esa comunidade instrumentos de recoñecemento". E remata Lopo destacando que "o propósito é que sexa o primeiro volume dunha serie que nos permita trazar unha cartografía científica e tamén –por que non?– emocional do arquipélago, pois eu levo indo a Ons desde 1978 e como moitas persoas que na illa descubrimos un horizonte inédito nas nosas vidas, síntome en certa maneira tamén illán". A illa, un espazo engaiolante Dopazo Entenza levou a cabo unha análise titánica, un labor encomiábel, que parte dunha paixón por un territorio, pero tamén por unhas persoas e pola lingua galega en cada unha das súas variantes. "É en certa maneira un libro para reivindicar o orgullo de ser da illa, pero desde un punto de vista positivo, e non pexorativo, que é como algúns aínda seguen considerando aos illáns e illás". O autor de Até aquí podo contar fala da illa case coma un ser que habitou desde a infancia ao seu carón, pero na que non pisou até tarde, concretamente aos 18 anos. "Eu acompañaba a meu pai na zodiac de protección civil e ía até perto da illa de pequeno, o mesmo que cando facía remo, e vivía rodeado de persoas que eran nativas de Ons, polo que a esencia do que era pertencer a este espazo entendina sempre, aínda que non fose até despois cando fun alí presencialmente", cóntanos o autor. O certo é que a Dopazo aconteceulle o mesmo que a moitas persoas antes que el, que ficaron prendidas co ambiente da illa de Ons. Tal e como conta no limiar do libro, "grandes estudosos da tradición e da cultura galegas fixeron un alto no camiño para visitar A illa de Ons", caso do folclorista e historiados Gustav Henningsen, que en 1967 recolleu máis de sete horas de contos, lendas, cantas e historias de vida; Staffan Mörling, quen chegou das illas Feroe para aprender da xente de Ons a arte de facer navegar a dorna, e filmou xunto ao seu irmán a vida diaria das xentes deste lugar entre 1964 e 1972; sen esquecer a Álvaro das Casas, que en 1934 foi o primeiro en decatarse do enorme valor diferencial da illa e mesmo asegurou que lle ficaría "de por vida, esta lembranza infinda que vai sempre comigo desde que tiven a sorte de morar uns días na illa máis fermosa e cativadora do mundo". Máis recentemente seguen publicándose libros e estudos sobre Ons e a súa historia, como é o caso de A bordo das Ons, unha reportaxe de Marta Lemos Jorge (Concello de Bueu, 2013), ou Ons, un poemario sociolóxico de Emilio Araúxo, sen esquecer outras publicacións literarias que teñen Ons como epicentro literario, caso de As illas dos deuses, de Serafín Parcero (Xerais, 2021), Ons. Ondas do mar riso (Toxosoutos, 2018), de Carlos Meixide (autoedición, 2015), ou mesmo Namoreime en Ons, de Staffan Mörling (Edicións do Cumio, 2015). Máis de 300 entrevistas e seis horas de gravacións "Cando estas persoas desaparezan, a idea da illa tal e como a coñecemos irase tamén, porque os fillos xa non manteñen nada, e os netos xa non terán de onde tirar; cos anos sesenta, cando marcharon para a terra, produciuse a ruptura lingüística, histórica e social". Quizais para reverter esta situación, ou quizais para manter coñecemento de quen somos, é polo que Dopazo decidiu facer da fala de Ons o seu estudo, un traballo no que leva inmerso máis dunha década e que seguramente continuará, pois ademais deste libro, xa nos avanza durante a conversa que está investigando para publicar libros do Entroido neste lugar, outro sobre a vida e a morte e, por último, un arredor dos fenómenos paranormais. Estes temas fóronselle ocorrendo mentres conversaba cos homes e mulleres da illa, que lle falaron de como vivían. Dopazo salienta que realizou máis de trescentas entrevistas, que suman perto dun cento de horas de gravacións, das cales seis foron as que tivo en conta para a tese. Segundo el mesmo nos relata, "de primeiras ía ás cegas, a ver como falaban, os trazos, e non lle poñía límite ao que me contasen, aínda que si que guiaba un pouco as entrevistas para que non se desviasen, e tentando buscar temas antropolóxicos, como a infancia, o traballo nas terras, o mar, o Entroido…". Comezou polas persoas de máis idade, e logo ampliouna a outras xeracións máis novas, aínda que sempre tendo en conta a equiparación entre homes e mulleres. Como conta ao inicio do libro, "en decembro de 2010 comezara o meu periplo na busca de xente da illa de Ons que puidese gravar. Lembreime de Siña Benedita e do Señor Francisco, un par de velliños que se alegraban de que as crianzas se lles achegasen preguntar e saber como os trataba a vida. Foi con esta entrañábel parella con quen comecei a aventura de máis de dez anos gravando xente para estudar a fala. O primeiro en que reparei foi nos caracteres tan diferentes que tiñan. Ela era un rodopío de cantares, historias, saberes… El, coa tranquilidade de quen viviu case un século, demoraba a detallar cada relato coa meticulosidade dun copista medieval". De todas esas conversas e gravacións, Dopazo analizou seis horas para a tese; na que tentou estudar a variación e o cambio da lingua, mentres que no libro simplemente ofrece unha perspectiva de como se fala na illa a modo divulgativo. Os datos e exemplos que se presentan no libro están extraídos, pois, de gravacións realizadas a persoas nacidas entre 1915 e 1959 e tómase como inflexión a década de 1960, porque foi nese momento cando se produciu o grande éxodo dos derradeiros habitantes da illa de Ons. Xa desde aquela, a influencia lingüística á que se viu sometida a xente illá está marcada polo lugar ao que foron vivir, tal e como nos conta Dopazo. O autor tamén salienta que é "neste grupo de persoas maiores onde hai maior variabilidade, tanto no léxico, como na morfoloxía". E deste grupo, as que maiores cambios propoñen son as mulleres que, segundo o paradoxo de xénero de William Labov, "son as que moven máis a lingua e actúan como a man invisíbel que fomentan as mudanzas na forma de falar das sociedades". A análise que formula o libro publicado por Chan da Pólvora está dividida en catro grandes epígrafes: fonética e fonoloxía, no que se analizan fenómenos coñecidos como a gheada e o seseo e outros menos usuarias como o ceceo, a palatización e a metafonía; a morfoloxía, que abrangue tanto fenómenos verbais (raíces, morfemas e tonicidade verbal) como non verbais (demostrativos, indefinidos, conxuncións…); na sintaxe descríbese o caso pouco documentado da colocación arcaizante do pronome persoal; e a pragmática estuda o terreo máis esvaradío de todos, o uso dos silencios no discurso. O libro escribiuse en 2019, xusto antes da pandemia, e a cabalo entre Sálvora, Madrid e Londres, segundo confesa o autor, que daquela se atopaba inmerso na parte final da tese. "Nesa época, eu estaba moi até arriba coa tese, e quizais o libro podería ser máis divulgativo, pero creo que quedou algo xeitoso, sobre todo coa inclusión das fotografías históricas que acompañan a edición", salienta Dopazo. A lingua e o futuro O maior patrimonio que pode ter un pobo é a súa cultura e a súa lingua, e se esas dúas fallan, existe o perigo de desaparecer. Cando lle preguntas a Dopazo que ten a illa que namora, el responde que "máis ben que tiña, porque Ons perdeu a súa voz e hoxe é apenas un parque temático". Ante a afluencia do turismo de masas, o libro que temos entre mans pretende dignificar o orgullo de pertencer a un lugar e a un momento, amais da defensa arredor da lingua propia.