Sinala no seu artigo que “unha das variábeis a ter en conta no caso galego sobre a intervención da igrexa na represión pode ser a falla de identificación co país das autoridades relixiosas, maioritariamente foráneas”, que argumentos apuntan nesa dirección e cal foi a súa concreción práctica?
A falla de empatía co sufrimento por parte da xerarquía relixiosa é difícil de entender se non fose pola total disociación do pobo. Independentemente das conviccións de cada quen cando baixamos a carón do chan, houbo cregos que tiveron posicións humanitarias que contradicían as ordes que recibían de arriba. Compaixón humana lóxica pola proximidade coa súa veciñanza. Na cúpula a posición oficial da igrexa española era claramente a favor da intervención na sublevación militar e de eliminar o que eles consideraban as malas herbas. Compre lembrar a carta dos bispos. A nivel internacional, na igrexa, nestes momentos hai un sector da curia romana que aposta claramente por abrazar o fascismo asustados pola perda de prebendas estatais que se precipitaban como froito da secularización dos Estados liberais. Xa non lles valía a Democracia Cristiá nin a dereita tradicional, consideran que era preciso botar man de solucións máis contundentes para recuperar o terreo perdido. Mais aquí hai que ter en conta outro factor na igrexa española, precisamente o de ser española con todo o que iso implica. Identifican España co seu credo e gustarían de recuperar o Imperio español na medida en que estaba xunguido á súa vertente evanxelizadora. Aínda se doen pola perda de Cuba e Filipinas e bótanlle a culpa aos masóns da independencia deses países. Asocian o laicismo coa anti-España. E asocian calquera signo de afastarse de España, cos sen-deus. Quizais por iso a nosa xente que tiña unha cultura e lingua diferente a dos bispos non merecían moita simpatía a comprobar como non teñen piedade a hora de alentar o seu exterminio desde os púlpitos e publicacións.
Muñiz de Pablos vía aos galegos como indíxenas incivilizados aos que combinando paternalismo e aleccionadores castigos había que converter ao catolicismo e ao españolismo
A igrexa vasca dicíase que era moi tradicionalista, mais por ser vasca tivo empatía co seu pobo e non se sumou a cruzada imperial senón, pola contra, situouse do lado das clases populares a pesares de partillar trincheira con anarquistas e comunistas de escaso fervor relixioso.
Cando un analiza os boletíns das dioceses galegas neses anos queda asustado co nivel de deshumanización ao que chegan uns bispos preocupados en como abreviar o sacramento da extrema unción para non demorar a quen está a realizar execucións masivas.
Destaca na súa investigación a ‘presión enorme” que exerceu o co arcebispo compostelán Tomás Muñiz de Pablos sobre os sacerdotes para ‘que prestaran o apoio necesario nos masacres’, isto aconteceu tamén noutras dioceses galegas?.
Si, eu centreime na de Compostela por interese no estudo da historia local e polo que representou a utilización do apóstolo que se fixo como pedra angular da propaganda do nacional-catolicismo. Mais isto é común ás outras dioceses, por exemplo, Xosé Álvarez analizou o caso da de Tui e as características son semellantes, e o que chama a atención é a linguaxe coa que encubre o bispado a súa intervención necesaria nas matanzas, como el recolle nos textos que cita. Chamarlle “axudar a ben morrer” ao seu labor era un xeito de lograr unha subxectividade criminal, vivindo os fusilamentos como un favor que lle facían aos posuídos polo demo do marxismo o feito de desprendelos da carga da súa vida baleira de fe.
Tomás Muñiz de Pablos vía aos galegos como indíxenas incivilizados aos que combinando paternalismo e aleccionadores castigos había que converter ao catolicismo e ao españolismo. El mesmo comenta unha anécdota para dar conta do inxenuos que somos ao referirse a unha beata labrega que pagaba misas para que Deus axudara ao trunfo do comunismo. Os seus textos desde o punto de vista teórico reflicten a antiteoría que representa o fascismo. Por exemplo, el que ocupa cargos institucionais no réxime, mesmo nas cortes, continuamente arremete contra a política e insiste en que o seu reino non é deste mundo. É unha esquizofrenia que permite facer cunha man o contrario do que fai coa outra, en ambos casos só ten como denominador común facer o que lle convén. É quen de falar de fraternidade, perdón ou piedade no mesmo texto que ameaza aos cregos con impoñerlle severos castigos como informen favorablemente a prol dos presos.
O papel mais relevante da igrexa é pór ao servizo da represión a grande rede de información que ten e tamén a cobertura ideolóxica lexitimadora dos crimes
En canto ao uso de Santiago, compre dicir que recupera o ardor guerreiro co que se empregou na Idade Media, mais desta vez sufre unha pequena metamorfose. O Santiago Matamouros non valía cando a presenza de tropas tiradas das levas forzosas do norte de África abafaba esa imaxe de loita contra o sarraceno. Fixeron unha curiosa lectura ecuménica do mito para centralo no exterminio dos “sen deus” no que podían confluír tan diferentes credos. Mais nesa irmandade de crentes non incluíron evanxelistas nin testemuñas de Xehová – que foron duramente represaliados – sen que iso lle representara ningunha contradición a pesares de ser cristiáns, mentres os musulmáns eran exalzados. Na vila natal onubense de Muñiz de Pablos resolveron moi ben a representación do seu imaxinario cando colocaron no altar unha figura do Santiago a cabalo furando coa lanza nunha especie de soldado soviético. Este Santiago Matacomunistas estaría nesa igrexa até ben entrada a transición. Despois tiveron a ben retirala porque había que xerar outras imaxes mais axeitadas para os novos tempos.
Refírese no seu artigo a diferentes capeláns castrenses que xogaron un papel chave na represión nas terras de Tabeiros-Montes, que eran realmente os capeláns castrenses e que papel xogaron na organización do conglomerado do terror?
Compre lembrar sempre que estamos diante dun golpe eminentemente militar sen apenas apoio na sociedade civil. Os capeláns castrenses están inseridos na estrutura militar e afastados das freguesías, evitando así un contacto co pobo que lles fixera ser máis compasivos. Na represión que se organiza formalmente a través dos consellos de guerra debe contar máis a intervención dun capelán castrense que a dun párroco rural. Poño un exemplo concreto que é o caso de Manuel Vázquez Cruz, marido de María Pereira, dirixente galeguista e prima de Virxinia Pereira. De pouco lle valeu mobilizar cregos no seu favor se tiña un capelán-castrense dunha influente familia relixiosa no outro lado da balanza. Certo que xa en si ten máis valor un testemuño en contra que a favor. Pero ademais hai outros factores. Eu teño a impresión, no caso que analicei da familia de cregos de Adolfo Constenla, que este capelán tenente-coronel, e os seus sobriños influíron decisivamente nalgunhas causas para que se ditaminara penas máximas. Mesmo atreveríame a conxeturar que mesmo a prol da morte do seu cuñado, José Mª Pena, presidente da Fronte Popular da Estrada. Eu teño claro que os papeis non recollen a trastenda do que acontece nos procesos militares. E é difícil demostralo. Eu dou algúns indicios no traballo pero creo que o complexo militar-clerical que representa este colectivo seguramente explique bastantes crimes. Para poder verificar isto teríamos que ter a potestade que tiveron eles de entrar nas casas particulares, nos seus arquivos, na súa intimidade e revisar correspondencia, documentos privados, etc. até probar isto.
A carón das xerarquías eclesiásticas, atopámonos con moitos cregos de diversas parroquias galegas apoiando á persecución aos demócratas, que achegan estes curas ao aparello represivo?
A sociedade galega en xeral e o clero máis integrado nesa sociedade en particular non parece que sexa moi proclive ao fascismo, ao contrario, detectase moitos casos nos que interveñen a prol de salvar aos seus veciños. Mais tal como é a mecánica da represión iso non ten moita incidencia. O caso é que hai cregos militantes da Falanxe que por poucos que sexan son decisivos. Isto é, os cregos humanitarios teñen escaso éxito nas súas xestións, pero os fascistas resultan moi eficaces e, en moitos casos, decisivos para inclinar unha condena a morte.
Logo, o feito de que se lle puxera na súa man tanto poder fixo que moitos negociaran coas vidas dos seus fregueses a cambio de cartos ou outros abusos, como ten analizado Dionisio Pereira a respecto da trama de extorsión que se articulou nos primeiros meses do golpe na comarca de Tabeirós-Montes e na que participa, e mesmo son promotores, un capelán-castrense e un crego falanxista.
En todas as achegas territoriais saen nomes de cregos asasinos. Mais eu creo que o papel mais relevante da igrexa é pór ao servizo da represión a grande rede de información que ten e tamén a cobertura ideolóxica lexitimadora dos crimes. Os famosos informes ou inventarios de agravios son determinantes na represión formal e na informal. E logo a bendición aos criminais para naturalizar e socializar o exterminio. Ao meu xuízo esta é unha colaboración máis relevante para entender a dimensión das matanzas.
A idea de España entendida como orgullo pola aniquilación de culturas, dominio doutros pobos e expansión territorial, cando se traduce en misión divina, ten unha consecuencias humanitarias devastadoras
Unha das conclusións que achega no seu traballo, sinala que “o fundamental é a lectura que se fai do catolicismo como un ben superior consubstancial á identidade española que esixe o exterminio dos que considera que ameazan a súa pervivencia”, podías explicar isto?
España foi unha identidade inventada para dar cobertura a un proxecto imperial que remataba alí onde foran quen de chegar pola forza, mais que precisaban dunha lexitimidade que servira de coartada para o saqueo e o xenocidio. Nese sentido o imperialismo español botou man da relixión católica desde a súa orixe e a igrexa viu con bos ollos esa oportunidade que se lle deu de ter unha posición privilexiada. Agora ben, xa desde moi pronto houbo historicamente relixiosos que se rebelaron contra ese uso que se facía deles e do cristianismo para tapar os verdadeiros intereses da expansión e dominación doutros pobos. Sempre houbo a sospeita desde os chamados Reis Católicos, mitos fundacionais desa España, que a relixión era unha escusa para outras cousas. Non é novo o que acontece no 36. O franquismo como reedición daquel proxecto imperial fracasado revive aquel acompañamento que lle dera o catolicismo a esa conformación a esa identidade española. Pero a lectura que fan do cristianismo e a significación que lle dan aos seus símbolos por parte dos falanxistas só se entende desde o punto de vista dos intereses de clase que están soportando o golpe militar. Porque atacan dese xeito á Unión Soviética cando alí a igrexa católica case non tiña presenza, en cambio a Alemaña Nazi, sendo tamén laica e mesmo antirelixiosa, non recebe o mesmo trato?. É moi interesante o debate entre José Antonio Aguirre e o cardeal primado de España Isidro Gomá. O lendakari vasco como católico convencido desmonta a posición oficial da igrexa española do lado dos fascistas e da oligarquía económica en vez de estar do bando das clases populares. Sempre se fala do conservadurismo do PNV e dos vascos fronte ao liberalismo español, pero o caso é que canto máis español menos marxe de liberalismo hai. Por moito que se quixo dar esa imaxe de Guerra Santa, o determinante para o levantamento era a dominación nacional e de clase. Non digo que non se asasinara a libre pensadores e ateos polos simple feito de selos, que a igrexa non acadase grazas a súa intervención un botín de propiedades e privilexios dos que aínda hoxe goza; o que digo é que o proxecto imperial español, que se apoiaba no catolicismo como pretexto, non estaba movido por piadosas ideas cristiáns senón, sobre todo, por intereses concretos da clase dominante. Tamén é certo que se incorporou a través dese españolismo a extractos populares que viron nesa expectativa de volver aos tempos gloriosos un xeito de mellorar a nivel particular a súa situación. Mais claro que “non só de pan vive o home”. E os beneficios económicos non abondan como explicación para tanta barbarie. Claro que hai unha compoñente ideolóxica catalizadora da crueldade.
A idea de España entendida como orgullo pola aniquilación de culturas, dominio doutros pobos e expansión territorial, cando se traduce en misión divina, ten unha consecuencias humanitarias devastadoras. No nome de España e de Deus viólase, roubase e asasínase seres humanos sen ter que dar conta a ninguén máis dos seus actos que a ese Deus e a esa España que eles mesmos inventan para darlles cobertura.
