Os nomes do terror

Em 2015 publiquei na editora Através uma obra, seique, que pretendia deitar luz sobre a figura de Manuel García Sampayo, irmão da minha avó paterna e conhecido repressor na comarca do Salnês. Senti a obriga de contribuir a rachar com o silêncio sobre o tema. Em 2019 publicamos uma segunda edição ampliada: graças à colaboração das leitoras e dalgumas das vozes que pesquisam na memória do 36 demos com dados que arredondavam a figura do tio Manuel. Arredondavam e confirmavam o seu papel de vitimário. 

O coleccionábel Os nomes do terror chega ao seu final tras ocupar durante os dous últimos meses as páxinas centrais de Nós Diario. A investigación da escritora Susana Sánches Aríns sobre Manuel García Sampayo, o falanxista protagonista de Seique, o seu celebrado romance sobre os vitimarios, serve de feche a esta serie. Aproveitando a publicación desta última entrega da colección, recollemos a valoración e as análises dos coordinadores do traballo, Dionísio Pereira, Eliseo Fernández, Xoán Carlos Garrido e Xosé Ramón Ermida

As miñotas foron as últimas terras galegas en ser sometidas. En Tui entraron o 26 de xullo. No mediodía do 28 na Guarda. A resistencia foi produto da fortaleza da Fronte Popular e, na miña opinión, da capacidade e fraternidade dos dirixentes. No labor de tecer complicidades cómpre resaltar o núcleo inicial galeguista (A. Ríos, D. Calzado e Paquiño de Figueiró) que souberon dialogar cos agraristas tomiñeses, cos obreiristas guardeses, adscritos á CNT, e coa mocidade cultivada de Tui. Ao enfiado desde o novelo á urdidoira axudaron o cenetista Gumersindo, republicanos como Diz Jurado e Álvarez Limeses, socialistas como H. Losada, e salientaron dous semanarios: o tudense La Tribuna, dirixido por Guillermo Vicente, e o guardés El Nuevo Heraldo de J. Noia.  

Susana Sánchez Arins (Vila García de Arousa, 1974) é autora dum dos mas celebrados romances sobre os verdugos, Seique.Achega-nos em Os nomes do terror de Nós Diario unha investigação sobre o protagonista da obra, Manuel García Sampayo e a sua participação no processo repressivo.

O territorio fronteirizo de Monterrei e As Frieiras foi o derradeiro na Galiza en ser controlado polas forzas que urdiron o golpe militar de 1936. A partir do 29 de xullo, e logo de sufocar a resistencia armada que se pretendeu organizar por parte dos sindicatos aos que pertencían a maioría dos traballadores da vía do ferrocarril en construción entre Zamora e Ourense (coñecidos como “carrilanos”), xunto con carabineiros da contorna e algunhas autoridades locais republicanas, a Columna de soldados, gardas civís, gardas de asalto e carabineiros enviada desde Ourense e mandada polo capitán da Garda Civil Juan Ros Hernández, tomou a zona deixando un rastro mortal. Comezaba así contra aqueles resistentes e contra os munícipes republicanos, renovados por presión popular tras os comicios de febreiro daquel ano, unha persecución infernal aínda hoxe oculta para boa parte da cidadanía.

Carlos Meixome Quinteiro (Lalín, 1954) leva moitos anos a voltas coa memoria. Primeiro estudando as vítimas e agora investigando aos verdugos. Tres cabaleiros españois e unha consideración previa. A persecución franquista no Baixo Miño é a súa achega ao coleccionábel dos vitimarios Os nomes do Terror.

Dionisio Pereira (A Coruña,1953) é un das grandes referencias nos estudos da memoria na Galiza. Autor dunha abondosa bibliografía arredor dos movementos sociais e político no período republicano e sobre a represión franquista, achegámonos nesta conversa a súa investigación sobre os vitimarios na comarca das Frieiras.

A represión que seguiu ao golpe de Estado de xullo de 1936 estivo participado polas milicias de dereitas na súa condición de instrumentos do terror, nun proceso dirixido e coordinado polos militares. Aproveitamos esta segunda entrega sobre os vitimarios nas comarcas do Courel, Lemos e Quiroga para achegarnos á participación na represión das elites locais, fixar a súa conexión cos operativos paramilitares, explicar o proceso de conformación dos destacamentos locais e comarcais de milicias e debuxar a súa participación no operativo paralegal contra a democracia, nun intento de introducir chaves para explicar e debater sobre o proceso represivo lonxe de consideracións morais.

A historia e a memoria transitan, ás veces, por camiños diverxentes. Mentres as fontes orais adoitan sinalar os milicianos falanxistas e os paramilitares procedentes doutras organizacións da dereita como actores chave da represión, a documentación escrita pon o foco nos militares como principais responsábeis do operativo que segue o golpe de Estado de xullo de 1936. Achegámonos nesta primeira entrega sobre os vitimarios do Courel, Quiroga e Val de Lemos ao papel desenvolto polos militares na articulación do aparello represivo. 

O plan represivo en Bueu buscaba o exterminio de todos os dirixentes locais da Frente Popular (galeguistas, socialistas, comunistas), dirixentes sindicais (UXT, CNT), sindicalismo mariñeiro (El Adelanto Marinero) e organizacións sociais como El Progreso de Beluso. Foron asasinados cinco membros do Goberno municipal: o alcalde Johán Carballeira (PG), o tenente de alcalde Francisco Piñeiro (PSOE) e mais tres concelleiros: Francisco García Villanueva (JSU), Francisco Escáneo Franco (PG)e José de la Torre López (PC). Tamén perderon a vida, entre paseados, fusilados e encarcerados no penal de San Cristóbal (uns na fuga do 38 e outros polas malas condicións de vida no cárcere), máis de vinte veciños da vila.

Xosé Ramón Ermida Meilán (Foz,1973)  é o autor dunha investigación sobre os vitimarios nas comarcas do Courel, Lemos e Quiroga que a terceira e a cuarta feira se distribúe de xeito conxunto co diario Nós dentro do coleccionábel Os nomes de terror.

Xosé Novas Piñeiro (Bueu,1952) leva moitos ano loitando pola recuperación da memoria democrática. Autor de diferentes traballos sobre a represión en Bueu, achéganos agora en Os nomes do terror unha investigación sobre os vitimarios nese concello.

O “Romance do Comandante Moreno”, coñecido no concello da Fonsagrada e nos pobos da raia asturiana, é un dos mellores expoñentes das construcións míticas vindicativas sobre as que enfocamos na nosa achega anterior. Aprender, cantaruxar e transmitir a letra deste romance foi o modo no que a veciñanza repudiou e condenou a matanza por parte dos falanxistas da Fonsagrada dos membros do Batallón ‘Galicia’ cando estes volvían da fronte de Asturias e pararon descansar na aldea limítrofe do Acevo en outubro de 1937. 

Non dedicarei as seguintes liñas a tratar sobre a identificación dos vitimarios, senón que, a diferenza das miñas compañeiras e compañeiros de monográfico, vou centrarme nas fórmulas de castigo simbólico que contra eles se elaboraron. Quedo, polo tanto, no terreo da construción de relatos que tiñan como misión axuizar e condenar os perpetradores. Son fórmulas que as comunidades activaron para limitar os efectos psicolóxicos da violencia construíndo un espazo colectivo de dor que permitía axudar a seguir vivindo despois de ter pasado por unha experiencia traumática.

Se estudamos o tempo en que a guerrilla andou pola comarca de Ponteceso, é obrigado analizar a detención de Ezequiel Caamaño Toja. Se saltamos na liña do tempo até o verán de 1936, hai un único concelleiro da II República encausado, Ezequiel Caamaño. Se o que queremos é intentar achegarnos ao odio político previo a xullo de 1936 no pleno do cabido, volvémonos topar con Ezequiel como alcalde e tamén como secretario do concello.

Poucos son os que se atreven a falar da represión durante e despois da guerra, algunhas pantasmas aínda sobrevoan a comarca dos Ancares. No ano 2014, veciñanza da parroquia de Rao, en Navia de Suarna, quixo impedir os traballos de exhumación no cemiterio de Salvador Voces Canóniga un guerrilleiro do Bierzo morto pola Garda Civil en outubro de 1948. En 2016 tamén houbo quen se opuxo á recuperación do corpo de José García Espinosa, ‘O Pelegrín’, paseado entre As Cruces e A Alence, nas Nogais, en setembro de 1936.

Fernando Vidal Collazo (Corme,1968) tense achegado nos seus traballos a diversos aspectos do proceso represivo e da resistencia ao franquismo na Costa da Morte. Hoxe achegámonos da súa man a realidade dos vitimarios en Ponteceso, como adianto ao artigo no coleccionábel Os nomes do terror. 

Ana Cabana (Castro de Rei, 1976) é unha historiadora de referencia para os estudos da represión e das diversas expresións de resistencia ao franquismo. Hoxe achéganos un adianto sobre as súas investigacións dos vitimarios na memoria oral que se publican no coleccionábel Os nomes do terror.

Xabier Moure Salgado(Ourense, 1960) é un recoñecido estudoso do patrimonio e da historia da comarca dos Ancares. Coñecido polas súas como promotor do colectivo Patrimonio dos Ancares conversamos con el arredor da súa investigación sobre os vitimarios nesta comarca que se publica no coleccionábel Os nomes do terror.