Nanina Santos Castroviejo. O feminismo, dereitos sen volta atrás

—Se usamos a referencia da morte de Franco, hai aspectos da situación da muller nesa altura que hoxe poden asombrar. Vivíase nunha sociedade na que a preeminencia era do varón e iso formaba parte non só da tradición, tamén das leis. A muller carecía de autonomía para un traballo, para abrir un negocio, para cobrar o seu salario, o divorcio estaba prohibido, o aborto era clandestino e motivo de encarceramento, para quen o practicaba e para a muller (cando non con resultado de morte, polas condicións nas que se realizaban), o traballo sexual penalizado, había un delito de escándalo público, como foses homosexual cárcere e se eras lesbiana xa nin se falaba porque o sexo nas mulleres non existe. Aínda máis: se a muller era violada e denunciaba, ademais de quedar marcada, considerábase un delito contra a honra do pai e do marido… Esta foi a sociedade na que eu mesmo vivín. Non se resolve todo este abano de situacións tan rápido como poidamos pensar, aínda que a onda de fondo dos cambios comeza nos anos 60, coa incorporación da muller ao traballo. Nos estertores do franquismo, empezaron a poder abrir contas ou traballar sen permiso previo do marido. A chegada de ideas e información sobre os movementos de liberación da muller, moi activos en Francia, Italia ou nos Estados Unidos, axudaron a nacer un primeiro movemento feminista entre nós. —Había algún tipo de memoria, social ou familiar, do que fora a situación da muller na República? Tiña algunha influencia a emigración en países europeos? A emigración influíu en moitas cousas, non só nos cartos ou nas casas das aldeas, tamén nos comportamentos. Pero a memoria da República colectivamente non inflúe, aínda que si en moitas familias dos perdedores da guerra. E, con excepcións, o nacemento do feminismo irrompe como pioneiro, como fundador. Só pasados uns anos adquire importancia a lembranza das conquistas que agromaron na República. —E como nace no seu caso a conciencia? Nacín nunha casa do rural (A Notaria-Padrenda, 1951). Miña nai era unha muller cun alto grao de independencia e transmitíunolo na casa. Meu pai, médico, foi dos gañadores da guerra, pero polas circunstancias da súa vida –orfo de pai de cativo e criado pola nai e a avoa– criouse entre mulleres e marcouno moito. Era un home tenro, que xogaba ou cantaba connosco ou nos levaba a visitar os enfermos para que coñecésemos a realidade. Empecei a percibir algo estraño cando vou interna cunha bolsa ás Xosefinas de Ourense: un choque tremendo en relación ao corpo, ao pecado, cun trato humillante e vexatorio. Despois xa vivín en Santiago, estaba no Instituto e iamos ás asembleas e ás manifestacións do conflito universitario do 68 en Santiago e empecei coas lecturas, lembro, de Simone de Beauvoir. —Pola emigración e a guerra había moitas muller soas naquel rural da súa infancia. Na miña aldea había cousas normais que non se verbalizaban pero me pasmaban. Ouvir “Marcho que, se non, o meu home báteme!” formaba parte do que sucedía e estaba normalizado socialmente. Até os 10 anos vivín na aldea pero Marcial era o marica, e debeuno pasar fatal, mais non tiña conciencia de nada; Maruxa foise á emigración e estou certa de que era lesbiana e fuxía de matrimonios e non tiña palabras para expresalo. E as mulleres traballaban seguido, dentro e fóra da casa. Era unha aldea pobre, aínda que fronteiriza con Portugal tamén era de contrabando importante, de produtos habituais e de motores diésel ou lingotes de ouro. Tamén lembro que de cativa nada coñecíamos do pasado da xente, e só cos anos souben que a mestra que tiña, Teresa Martínez Santiago, fora unha republicana represaliada: non nos daba catecismo, e tampouco ía á misa, dicía que xa a escoitaba pola radio e con ela non cantabamos o “Cara al sol”. Pero tamén era xacobina e vareaba as que non sabían falar castelán. Aínda lembro a Encarna e Natalia, dúas nenas pobres, que ían descalzas… —Nos anos anteriores a 1975, cando a declaración na ONU do Ano Internacional da Muller, lembra xa gromos de organizacións feministas? Estudei Historia, e na facultade xa eramos máis mulleres que varóns. Nos Comités de Curso eramos maioría e tiñamos moita presenza, e escoitábase a nosa voz. Xa líamos moitos textos e en parte estaban levedando as futuras organizacións, e en 1976 empezamos a constituír a Asociación Galega da Muller (AGM). —O debate do feminismo foi intenso no interior das formacións políticas? Moi intenso. Eu era militante do Movemento Comunista de Galicia (MCG), sen moita presenza pero moi sisuda na formación e no debate, e tivemos unha revolta interna importante. Lembro que cando facíamos asembleas de mulleres a xente da Confederación Nacional do Traballo (CNT) acusábanos de burguesas, as organizacións nacionalistas etiquetábanos de españolistas, o mundo do Partido Comunista falaba de que dividíamos a clase obreira… Todos nos acusaban de dividir: o pobo, a nación ou a clase obreira… Iso durou bastante tempo, quizais até 1978, pero creo que traballamos ben e fixemos visíbeis os privilexios dos varóns. Cando organizabamos debates, que sei eu, sobre o divorcio, ninguén de esquerda o cuestionaba, pero despois se convocabamos manifestacións encaixaban mal que privilexiásemos que as mulleres seríamos as que encabezasen a marcha. A nosa conciencia de mulleres foi mudando e contribuíu a mudar os que nos rodeaban, sobre todo a parte máis activa da sociedade. —Na axenda reivindicativa do feminismo estaba o divorcio ou o aborto, que daquela era clandestino e moi perseguido. As leis do divorcio son de 1978 e 1979, pero atreverse a falar na praza pública do aborto era o escándalo dos escándalos. Todos os anticonceptivos estaban prohibidos, a súa venda e difusión (circulaban clandestinamente, claro). Nós desde o primeiro momento reclamamos a legalización, “Anticonceptivos para non abortar” e “Aborto para non morrer”. Atrevémonos desde o primeiro momento, e xerou problemas ao comezo na Asemblea Nacional-Popular Galega (AN-PG) e no PC, pero xa non na Liga Comunista Revolucionaria (LCR) e no MC, que axiña o pelexan en público. Lembro cando facíamos difusión de material que nalgúns sitios nos chamaban “asasinas” ou “porcas”,… Os partidos tiñan medo aos custos electorais de incorporar abertamente estas demandas. Até que en 1979 salta o xuízo das once mulleres de Basauri, no que hai unha campaña magnífica da Asemblea de Mulleres de Bilbao e implica as organizacións feministas de todo o Estado, e xa se vencen as reticencias que remanecían nas organizacións de esquerda ou nacionalistas e tamén nos sindicatos. Levamos unha campaña sostida no tempo sobre o aborto até 1985 ou 1986. —Cando se conquistan dereitos non se lembra que ademais da dereita que se opuña, houbo que pelexar cos que parecían aliados naturais. Custou porque era moi difícil de aceptar que os homes teñen privilexios sobre as mulleres, que na vida doméstica e familiar se exerce violencia e presión, e que aí existen problemas que non son individuais. Nunha sociedade que entende que os trapos sucios se lavan na casa, e que a familia é a trabe de ouro que asenta a sociedade. Quebrar iso é unha escandaleira que tamén lles custa ás vangardas sociais, que neste territorio non o son en absoluto. Despois incorpóranse porque se supón que a sensibilidade ante a opresión axuda a entender, pero igualmente custaba e custa. Ademais, non debemos esquecer que as mulleres dentro dos partidos tamén se estaban e están movendo porque perciben que teñen un papel secundario. Cóntoche unha anécdota que quizais moitas mulleres viviron: estando reunidos no Comité Nacional do MCG, cada vez que eu interviña había un dirixente ao que lle entraban ganas de mexar, até que un día lle espetei: “Arandelas [era o alcume], que pasa aquí?: Non te interesa o que digo? Ou é que son a única tía e o que digo é menos interesante?”, porque eu tiña carácter, que me viña de familia, tal cousa lle ían facer a miña nai!. Pero é unha pauta de funcionamento que tamén se vía: os que máis falaban, os que ocupaban cargos públicos, os que estaban sempre dispoñíbeis eran homes. E iso que o MCG fixo unha revolta importante dentro, pero nos partidos todas as mulleres coñecen situacións parecidas. Isto foi mudando porque as mulleres tamén promoveron as mudanzas. —Os asuntos relacionados coa liberdade sexual tamén irrompen con forza nesa altura. Sobre todo os que atinxen á homosexualidade e ao lesbianismo. A primeira vez que AGM saca unha folla con esa reivindicación é en 1979. Até ese momento falabamos de liberdade sexual, pero non o mencionábamos. Era o tempo daquelas frases, “Esas tortilleras…. as feministas son aquelas as que non lles botaron un bo polvo…», tamén desde persoas da esquerda. Houbo que aturar moito. Hoxe a xente nova que pelexa cousas debe saber que sempre hai un comezo, e dentro duns anos o que elas loitan hoxe acabará sendo o normalmente aceptado, como cando nós soubemos o enorme traballo que fixeran as mulleres na República. —Só nos 80 se abre camiño na opinión pública, tamén con dificultade, a admisión como tal da violencia de xénero. Por suposto. Nas relacións amorosas, na familia,… despatriarcalizar non é doado, seguen estando presentes as ideas xudeu-cristiáns centenarias. O antisexo da Igrexa católica tamén está dentro de sectores do feminismo organizado, disfrazado de moitas cousas (o non á pornografía, non ás relacións comerciais de sexo se son entre persoas libres,…). Podes criticar o machismo da pornografía dominante, pero a familia é machista, a universidade é machista e todo é patriarcal. Cando investigamos as violacións obsérvase que unha gran parte delas consúmanse ou no ámbito intrafamiliar ou no das amizades próximas, e isto fundaméntase con datos. En decembro de 1988, organízanse en Compostela unhas xornadas estatais sobre a violencia contra as mulleres, e facemos un tribunal de mulleres con casos de acoso no ámbito laboral, violación na rúa, dentro da familia, agresións a lesbianas,… No primeiro número da revista Andaina, en 1983, xa entrevistabamos unha muller violada. Avanzouse con intensidade despois, porque aínda neses anos dicíannos que os trapos sucios se lavan na casa.