Elvira Souto. Desde a emigración, á cabeza do nacionalismo político

—Vostede chega da emigración americana? Desde moi cativa até os 14 anos vivín na Arxentina e regresamos á Galiza como emigrantes máis ben fracasados. Aprendín o que significaba ser nacionalista alá, porque a educación pública tiña ese carácter, pero non con ideas de “madre patria” senón de ver a España como metrópole aínda que eles eran crioulos, non poboacións orixinarias. Alí todo o ensino histórico está baseado nos próceres da liberdade e é moi bonito. —O contraste político coa ditadura á súa chegada como é? Na Arxentina, vivín un tempo non moi estábel, con Frondizi, co derrubamento de Perón, vivíamos perto da praza da Maio e lembro os avións sobrevoando a Casa Rosada. Na miña cabeza, o ruído dos motores e das persianas dos comercios baixando rapidamente asócioos á chegada dun gran perigo. A miña politización aquí é serodia, porque lembro xente de 16 anos que xa se interesaba de maneira fonda e eu vivía na absoluta ignorancia da política. Pero é que nós viviamos na Coruña como nunha illa, con poucas relacións familiares, pouco contacto co exterior e eu non estudaba nin traballaba fóra. Miña nai tiña un salón de peiteado “clandestino” e faciamos traballos de pasar cousas a máquina. Iso levoume a ser unha rapaza de 16 anos cun coñecemento cativo da realidade social coruñesa. Aos 18 anos, cando entrei a traballar en Genosa [Grafitos Eléctricos del Noroeste, na Agrela], en moi poucos meses mudaron as cousas. Vin unha inxustiza que se facía cunha compañeira, que en principio me favorecía, pero pensei que era disparatado. Protestei e cando o souberon na fábrica, eu estaba nas oficinas, traíanme os seus papeis reivindicativos para que llos pasase a máquina e eu facíao tan campante, parecíame o máis natural do mundo,… fíxate que era ignorante. Chamábanme “A Pasionaria”, e eu nin sabía de que falaban. E niso que chegaron as eleccións ao sindicato vertical. —Que viña sendo ese tipo de sindicato? Xa o di o nome: no cume está Franco, despois o ministro do ramo e así ía descendendo até que os obreiros elixiamos uns representantes para un “xurado de empresa” que negociarían as condicións de traballo. Pero tamén estaban no organismo os empresarios. Lembro que noutra empresa na que estiven dicíame: “Vostede está confundida, isto chámase xurado de empresa, non xurado de traballadores”, así xa se entende que estaban capital e traballo xuntos e cunha capacidade de presión tremenda dos empresarios. Diante disto había dous posicionamentos políticos e sindicais: os que pensaban que había que participar nesa estrutura fascista e practicar o que se chamaba “entrismo” e facer cousas, unha posición que tiña certa base, e outros que pensaban que a acción alí dentro marcaba as persoas e era mellor actuar desde fóra, que para min ten máis sentido. Ía presentarme a esas eleccións nunha ocasión, xa andaba con xente ligada ao Partido Comunista (PC), pero un mozo que tiña do Movemento Comunista (MC) convenceume e finalmente non o fixen, e todos pensaron que foran presións dos xefes, porque eu era moi reivindicativa. Iso acabou convertido no primeiro boicot ao sindicato vertical, aínda que foi cunha orixe equívoca. Aí si comeza, case sen querer, a miña carreira sindical á altura do ano 1968/1969. —E cando conecta co nacionalismo? Formaba parte das CCOO, pero das que diferían da liña oficial, e sei que a primeira vez que botei panfletos na rúa foi en 1972, aínda que antes xa “buzoneara” propaganda. Eran xa de tinguidura nacionalista, porque nesas CCOO revolucionarias, xa había xente da Unión do Povo Galego (UPG) e estaban nesa liña que me pareceu máis coherente. Cun fato de amigos e amigas que estabamos nesa liña, pedimos o ingreso pero tardou porque tiñan conflitos internos e dicíannos que esperásemos. O meu contacto era “O Brasileiro”, pero pasado o tempo, quen veu onda nós foi Manuel Mera, deunos os nomes de guerra… —Cal era o seu? Ese non o lembro porque durou unha reunión [risas], pero Mera seguiu vindo, un día até quedou durmido e pediunos desculpas: “É que levo 48 horas sen deitarme”. Eu non entendía o que pasaba pero á terceira reunión xa veu Moncho Reboiras, mudou os nomes de guerra e cadaquén puido escoller o seu pero a min díxome: “Ti vaste chamar Paula”. Pregunteime por que a min non me deixaba escoller e co tempo souben que el pensara sempre en ter unha moza que se chamase Paula [risas]. Foi amor a primeira vista. —O sindicalismo prendía sobre unha situación económica débil e con moito traballo somerxido. Había unha organización crecente e vivíase un ambiente no que a xente era moi receptiva. Empecei a participar en reunións que se facían nos montes para construír un sindicato único con diferentes correntes e debín ver, porque andaban nesas, por primeira vez a Mera e Reboiras, aínda que non o lembro. Por certo, que eramos moi poucos e ascendías de maneira vertixinosa, e aos seis meses de entrar na UPG xa estaba nos comités central e executivo. Pero o primeiro que pasa á clandestinidade é Reboiras. Daquela, na Coruña, estaban na UPG Andrés Salgueiro, Pura Barrios, Quique Harguindey e Concha Barros. Reboiras chegara á Coruña ao regreso da mili, traballaba en Isolux e lembro botar un panfleto en galego e español, porque había traballadores que viñan de León, e despois Moncho dicía: “Iso foi un erro meu, non debía ser así”,… estaba o home preocupado. Unha vez, por castigarme na empresa, fixéronme realizar uns listados a máquina con todos os traballadores, domicilios, etc. e en vez de cinco copias fixen seis. Imaxina a mina de información que era na nosa man. Axiña comezamos a imprimir o Xerme, un voceiro sindical, e levabámolos directamente ás casas, o que tiña asombrados os traballadores, que non sabían como era posíbel. —Vostede refírese ao seu facer neses anos como que todo lle chegaba de modo natural, pero en 1974 e 1975 xa non é así, é máis perigoso. Desde que entrei na UPG xa non, claramente. Naqueles anos hai que pensar que ETA xa estaba actuando con intensidade, e tamén estaban na nosa cabeza os Tupamaros no Uruguai, Brasil, Arxentina e Vietnam, que era unha referencia constante, Chile, o Maio do 68,… e a resistencia portuguesa que tamén coñeciamos, e viñan con frecuencia a actuar Zeca Afonso ou Luís Cilía. O acento tónico cando falamos da actividade armada que comezou naquel tempo hai que poñelo na necesidade de conseguir cartos, pero o que non foi sabio foi colaborar con grupos de fóra. Daquela ETA era admirada, a LUAR portuguesa prestara armas… pero non era o que lle conviña ao país e tampouco o que nós pretendíamos, porque basicamente buscábamos ter medios e cartos para desenvolver unha actividade política máis intensa. Mantiñámonos co mínimo do mínimo, cunha austeridade extrema. Os que tiñan traballo entregaban o seu salario e todos vivíamos para a actividade política. Iso dura entre 1973 e 1975 máis ou menos. —O 12 de agosto de 1975 sálvase, cando estaba con Lois Ríos e Moncho Reboiras nun piso de Ferrol que é rodeado pola Policía, grazas ao apoio organizado mesmo dun círculo de relixiosos de esquerda. A primeira que nos axuda é a veciña do piso do lado, que puido denunciarnos cando irrompemos na súa casa, pero cando lle dixemos Lois e mais eu “Somos nacionalistas e perséguenos a Policía”, retrucou “E eu tamén”. Probabelmente non o era pero si que tivo unha solidariedade espontánea ao saber que tiñamos a Policía enriba. Pediunos tomar primeiro a pastilla para a tensión e ofreceuse ao que quixéramos, saír a parlamentar coa Policía, prestarnos roupa para nos disfrazar, o que fose. E non foi só ela, tamén as veciñas do patio de luces, todas nos protexeron menos unha que explicou despois como ía eu vestida. A señora que nos agachou toda esa noite era marabillosa, non coñeces a historia? Tiña mozo desde había 35 anos pero non podían casar porque a nai del tiña unha zapatería e non quería que o fillo casara coa asistenta, e estaban agardando que morrese a nai para poder facelo. Era encantadora. Salvounos a solidariedade e tamén o azar, seino ben. —A actuación do bispo Araúxo Iglesias axudounos na fuxida. Non permitindo que a Policía entrase durante tres días na casa episcopal. Fixérono á brava despois, pero nós non estabamos alí, aínda que a Policía cría que si, pero gañamos tempo para que unha rede moi ben organizada de cregos, uns galeguistas e outros próximos ao PC, permitise que nuns poucos días saísemos do cerco policial en Ferrol. Había un apoio social á oposición á ditadura e unha parte da Igrexa militante. Pasado o tempo, cando presentamos a Asociación Nacional-Popular Galega (AN-PG) en Ferrol, asisten e afílianse trece cregos,… eran xente impresionante. —En 1977 elíxena secretaria xeral da UPG, destácase a importancia de vostede ser a primeira muller con ese cargo nun partido comunista en Europa. Xa mo teñen preguntado moitos grupos feministas, pero que teña eu conciencia non había ese problema alí. Nunca fun persoa de teoría política, pero si facía moita actividade e penso que se precisaba nese momento unha persoa con capacidade organizativa e ninguén puxo pegas á miña elección. —Vivía en Vigo en 1976 cando foi detida. Detivéronme a min e a Manolo Reboiras. Aplicáronme unha lei que lle permitía á Policía detencións de dez días, nos que me tiveron sen durmir nin comer na comisaría, na rúa Luís Taboada. De noite interrogábanme e de día, cando quería durmir, petaban na porta: “Señora, que de día non se pode durmir”. Estiven presa até que me tocou a primeira amnistía. —Por que bota tan pouco tempo de secretaria xeral da UPG, apenas 16 meses? Xa empezaban a producirse diferentes formas de ver o camiño político, o exemplo no que pode verse máis claro é en 1978. Hai unha reivindicación nas auxiliares de Ferrol e cando isto pasaba nós mandabamos unha persoa que coordinase as accións. Alí foi a primeira vez que non se fixo. Esa podería ser unha diferenza, porque nós tiñamos poucos recursos e tiñamos que ver onde os dirixíamos, non o digo como crítica. Cando se discutiu o problema das persoas homosexuais no partido, foi un debate serio e penso que a UPG debe estar orgullosa, porque foi aberto. Había persoas que non quería empezar con eses problemas, pero isto dicíase nun comité central con moita xente homosexual, igual que había persoas procedentes do seminario e quen impuxo ese debate fun eu e chegouse á conclusión de que, como había que dar a cara abertamente pola UPG, entre esas persoas tiña que haber algunhas que fosen homosexuais. Pensa que naquela época unha organización como Bandera Roja, que pasaba por máis avanzada, sacou un comunicado porque un dirixente seu estivera nunha manifestación gay en Barcelona, dicindo que “estaba alí por solidariedade” e tivo que ser el quen dese a cara, “non, eu estaba alí porque son homosexual”. Fíxate como eran aqueles tempos que hoxe nos parecen incríbeis. Eu era unha das caras que se decidiu que debían visibilizar a UPG e non correspondía cun estereotipo, era muller, deixara a escola con 12 anos –fixen estudos universitarios despois de deixar a política–, e despois houbo outras circunstancias que fixeron que deixase aquel posto. E quedei como militante de base.