Gaioso, Galega, Galego, Galegos, Galiñáns, Gasamáns, Godoi, Goiáns e Goiás

Sen dúbida, tal e como se escribe o topónimo Gaioso tamén se debería grafar o apelido. Tres son os lugares que levan tal denominación, localizados en San Martiño do Pino (Cospeito), Santiago da Peroxa (no concello do mesmo nome) e San Cristovo do Eixo (Compostela); así como un par de parroquias de Outeiro de Rei, en concreto San Tomé e Santiago de Gaioso. Como apelido, este é ben antigo, pois incluso o propio Marqués de Santillana –Íñigo López de Mendoza– sinala o seguinte sobre o Duque de Arjona (1388-1430): “Al muy magnífico duque don Fadrique, mi señor y mi hermano, plugo mucho esta ciencia, e hizo asaz gentiles canciones y decires, y tenía en su casa grandes trovadores, especialmente a Fernán Rodríguez Portocarrero, y Juan de Gayoso, y Alfonso de Moraña”. Xa desde o medievo é habitual ver escrito tal apelido con “y” no canto de “i”, como se percibe neste breve fragmento. Un texto do 26 de xullo de 1536 reza así: “Sepan quantos esta carta de arrendamiento vieren como yo, Fernando López de Gayoso, vezino de la çibdad de Orense, y procurador (...) que soy del señor don Juan de Gayoso, clérigo del beneficio terçia parte syn cura de San Biçenso de Noal (...)”. Na actualidade máis de 2.100 persoas empregan este apelido, que se rexistran en 62 municipios, entre outros os de Begonte, Portomarín, Paradela, Laza, Taboada, Coirós e Monterroso. O significativo é que só se usa co “y” final e se desbota a forma que resulta máis axeitada e normativa. Afonso 'Gayoso' Frías (1905-1970) foi membro da comisión de cultura do Consello da Galiza Entre as persoas que ao longo do século XX se apelidaron así cómpre facer mención de Afonso Gayoso Frías (1905-1970), escritor de varias obras literarias, entre elas Galeguidade (Humor, saudade e patria). En 1936 funda a Federación Campesiña Provincial de Ourense do PCE e, logo do golpe de Estado franquista, pasa a formar parte do 4º Batallón da 1ª Brigada do Exército Popular Republicano. Da súa biografía tamén debemos destacar que foi membro da comisión de cultura do Consello de Galiza. Queremos tamén facer referencia ao presentador da TVG Xosé Manuel Gayoso Bonigno, máis coñecido por Gaioso. Continuando coa listaxe de apelidos, quizais os máis galegos de todos os nosos apelidos sexan os que así tamén se designan, Galego e Galegos. Superan o número de 6.800 persoas as que os empregan, ben na variante propia, Galego, ben nas castelás Gallego e Gallegos. A primeira das formas abunda polas Somozas, Cerdido, Agolada, Moeche e Cabanas; a segunda, por Vilardevós, Taboadela, O Incio, Folgoso do Courel e Sarreaus; e a última só se rexistra na Coruña e Ferrol. Un destacado gaiteiro e investigador do noso país, nado en Agolada, é Raúl Galego García. Este persoeiro –“O gaiteiro nubeiro” que di chamarse– formou parte do Ballet ‘Rey de Viana’. Cinco son as freguesías denominadas Galegos: San Martiño de Galegos (Frades), San Miguel de Galegos (Lalín), Santa Mariña de Galegos (Láncara), Santiago de Galegos (Navia de Suarna) e Santa María de Galegos (Riotorto). Porén, tamén existe máis dunha ducia de entidades de poboación con este nome. No plano histórico, un dos topónimos rexístrase no Tombo de Celanova; en concreto, nun documento que data do ano 968, onde a descendente da casa real galega dona Elvira, sobriña de San Rosendo, lle entrega ao mosteiro de Celanova as vilas de Galegos e Requeixo (villa Gallecos cum Rekeiso). En relación co apelido e na forma propiamente nosa, vemos a existencia dunha “donna Elvyra de Gundiaens et don Pay Galego” que deberon fundar a capela de Santo André na catedral de Ourense, segundo documenta un texto do 12 de agosto de 1358. Un século atrás, e antes de 1275, Domyngo Galego goza dunhas viñas nos dominios do mosteiro de Montederramo. Outrora tamén se usou a forma en feminino, mais non queda rastro na onomástica persoal contemporánea. Porén, facilitamos unhas liñas dun texto do 28 de abril de 1551 que confirma a súa existencia: “(...) nós, Fernando de Angulo, abad del monesterio de San Martino de la çiudad de Santiago (...) otorgamos e conoçemos por esta presente carta, que aforamos e damos en aforamiento (...) a vós, Álvaro Galego, que estades presente, y a Branca Galega, vuestra muger ausente, vezinos de la felegresía de San Fiz de Loys (...) el nuestro casal que se dize da Cruz, syto en la felegresía de San Fiz de Loys”. Elvira, sobriña de San Rosendo, cita no ano 968 as vilas de Galegos e Requeixo Moito menos estendido é o apelido Galiñáns, usado unicamente na forma castelanizada Galiñanes por preto de 640 persoas. Escóitase este antropónimo nos municipios de Cambados, Ribadumia, O Grove, Sanxenxo, Meis e unha ducia máis. No que se refire á toponimia, só se localiza un lugar así denominado en San Miguel de Lores (Meis). Lindeiro con este concello é o de Meaño, e sobre estas terras existe un texto –do 5 de maio de 1509– polo cal se coñece que a familia Galiñáns é padroeira da freguesía de San Xoán de Meaño. Un dos seus parágrafos di así: “In dey nomine, amén. Sepan quantos este público instrumento vieren como en la parrochial iglesia de San Juan de Meaño (...) en presençia de mý, el escripvano e notario público (...) paresçieron ende presentes Pero de Galiñaas, el viejo, e Pero de Galiñaas, el moço, e Luýs de Paaços, e Pero Blanquo, e Fernando Nabeyro (...) que son todos los feligreses e parrochianos de la dicha yglesia”. Fernando Cabeza Quiles sinala que Godoi pode proceder do antropónimo xermánico que se rexistra como 'Goto' en latín Aínda menos habitual que o anterior é o apelido Gasamáns. Este recóllese só en seis municipios, en tres dos cales aparece coa forma castelanizada Gasamanes (concretamente en Pontecesures, Valga e Silleda) e os restantes na normativa (en Compostela, Ames e A Coruña). En concreto, será no concello de Ames, e xustamente na parroquia de San Lourenzo de Agrón, onde localicemos unha entidade de poboación así denominada. Existe un expediente conservado no Arquivo do reino de Galiza, con data do ano 1665, no que Xoán de Gasamáns está en conflito con Xácome Alegre por mor do oficio de mordomo pedáneo da xurisdición de Budiño (O Pino). Entre os documentos procedentes do Hospital dos Reis Católicos consérvase un testamento de 1807 pronunciado por “Francisca Freire, viuda de Miguel de Mayo, hija lexítima de Pedro Freire y Francisca Gasamáns, su muger, difuntos, vecina de la parroquia de Santa María de Urdilde”. Non lonxe un do outro fican os únicos dous lugares galegos chamados Godoi, ambos estradenses e situados nas freguesías de San Xoán de Santeles e Santa Cristina de Vinseiro. Ademais, un rego coa mesma denominación, afluente do Ulla, discorre polas proximidades desta última parroquia. Con respecto a tal topónimo, Cabeza Quiles sinala que detrás del “está probabelmente o antropónimo medieval de orixe xermánica que se rexistra como Goto en latín”. Pouco máis de 400 persoas o empregan como apelido, a maioría con “y” no canto de “i” no seu remate. É significativo nos concellos de Cotobade, Esgos, Castrelo de Miño, San Cristovo de Cea, Rois, Fornelos de Montes, Mos, A Estrada e doce municipios máis. Porta este “nome de familia” polo ano 1433 o escudeiro das Fragas (Campo Lameiro) Xoán de Godoi, que lle afora a Fernán de Sevil (veciño de San Miguel de Arca) o lugar de Nodar, sito nesta última freguesía. A vinculación do antropónimo co topónimo certifícase, por exemplo, nun arrendamento do 3 de novembro de 1541 polo cal o cóengo Gómez Rodríguez de Casal de Raros, tenencieiro da tenza de Tabeirós, autorízalle a “Juan de Godoy, labrador, vezino e murador de la felegresía de San Juan de Santeles (...)” a que explote “la mytad del lugar e casal que de dize de Godoy, syto en la dicha felegresía”. Queremos achegar, así mesmo, uns breves extractos dun pergameo asinado en Vigo o 8 de setembro de 1509. Segundo o recollido nel, “Johan de Godoy, morador enna freyguesýa de San Pedro de Matamãa” afóralle a “Constança Rodríguez de Verdozi[do], moradora enna villa de Pontevedra”, o lugar “da Torre Bella e con as herdades de Parada i Fins, e con súas bynas, e casas, e herdades, e montádegos, e resíos rotos e por ronper, e entradas e saídas (...) que está sito enno couto de Tanoryo”. Cabeza Quiles considera que do antropónimo xermánico 'Gaudila' proviría a denominación Goiáns Avanzando nas explicación cómpre sinalar que do topónimo Gudianes (rexistrado no Tombo de Toxos Outos por 1176) e Goyaes (na mesma fonte documental un ano máis tarde) ha derivar a denominación Goiáns. Novamente Cabeza Quiles, mergullado nestas lides, sinala que igual este topónimo procede do antropónimo xermánico Gaudila e, así, da vila Gaudilanis proviría Goiáns. Cinco son os lugares que actualmente levan este nome nas terras de Boiro, Brión e Carballo, e catro son as parroquias así denominadas: Santo Estevo de Goiáns (Carballo) e San Sadurniño de Goiáns (Porto do Son), San Miguel de Goián (Sarria) e San Cristovo de Goián (Tomiño). Actualmente, a forma Goyanes (castelanizada) hai algo así como 800 persoas na Galiza que a usan como apelido, de forma significativa en Samos, Sarria, Láncara, Bóveda, Carnota e 20 municipios máis. Do 5 de abril de 1537 data unha escritura de compravenda pola que o labrego Alonso Martiño (de San Xiao de Luaña) lles vende a “Juan de Vargo e Taresa de Bargo, vuestra muger, vezinos de la felegresía de San Justo de Tojos Outos, e a vós, Juan de Goyaas e Orraca de Cavanelas, vuestra muger, vezinos de la felegresía de Santa María d’Ordilde (...) los dos terçios enteramente del lugar, e casar y molino que se dize de Goyás, sito en la felegresía de San Giao de Luana (...) por preçio e quantía de ocho ducados de horo”. Coa mesma etimoloxía estaría o topónimo Goiás, rexistrado en Lalín (San Miguel de Goiás) e nas parroquias de Santiago de Toubes (A Peroxa) e Santiago de Vilouriz (Toques). O apelido, só recollido na forma castelanizada Goyás no concello da Guarda, conta con 43 persoas que o usan. Porén, este “nome de familia” non deixa de ser o mesmo có anterior, e así se comproba ao contrastarmos un preito que o tesoureiro da catedral, Vasco da Fraga trae con “Juan Mariño de Goyás” polo ano 1562 e unha carta de pagamento de Bernaldo de Luaces relacionada cos bens de “Juan Mariño de Goyáns”.