Yolanda Castaño, a poeta que fixo o imposíbel

—Como se sente unha logo de acumular tantos recoñecementos? Extremadamente feliz. Para min é todo un logro, o corolario a practicamente trinta anos de traballo tratando de contaxiar o gusto pola poesía, de facer que dialogue con outros xéneros e códigos expresivos para chegar a máis lugares. Foi un camiño de exploración, e sobre todo de entrega, que comportou moitas renuncias, ás comodidades dunha vida máis estábel, por exemplo, pero tamén moitas experiencias. —Non sei se resulta máis difícil lograr recoñecementos da importancia do Premio Nacional de Poesía ou ser quen de facer desta o modo de vida durante trinta anos. Iso é tremendamente complicado, non cho vou edulcorar, non podo facelo. Houbo que multiplicar ramas expansivas a partir do motor común que é a poesía. Facer xurdir pólas para tratar de multiplicar o abano. Como se fai? Pois descrendo as advertencias, mesmo reproches, que ao principio da nosa carreira nos advirten, como un mantra, de que non se pode vivir da poesía en galego. Ao principio moita xente mo dicía pero soábame lixeiramente a profecía autocumprida. —A "eu non puiden, ti tampouco"? Algo así. Eu non o quería dicir tan abruptamente, pero eses mantras teñen algo de "como eu non podo, non se pode". Ás veces hai que soñar o irreal ou o aparentemente imposíbel, para intentar abrir camiños novos. Para abrilos hai que madrugar moito e de madrugada ir colocando ti mesma as lastras, logo recebar as paredes, despois pintar... e unha vez levantada esa oficina, meterse dentro para deseñar o traballo e poder vivir diso. Pero hai que facelo para que outras poidan percorrer o andado. Tamén Aldaolado, María Lado e Lucía Aldao, inventaron un camiño novo, unha amálgama de poesía, música e monólogo, ou como queiras definilo, que non existía, que o inventaron elas e que agora viven diso. Somos fabas contadas pero, pouquiño a pouco, imos avanzando. —Hai un poema en Materia que di: "A xente devece por multiplicarse, eu dividiríame"... ás veces parece que xa o fai. Recoñezo que eu teño a vantaxe de que podo sentar nunha mesa dun foro internacional e tratar con profundidade certos temas, eu que sei, falar en inglés da perspectiva de xénero na poesía europea ou algo así, e logo facer un obradoiro de poesía para crianzas de cinco anos. Hai que ser un pouco polifacética. Logo, eu móvome bastante por Galiza, pero combínoo co circuíto español e tamén vou bastante ao estranxeiro. —Vaia, que no seu caso, o "pico e pala" mestúrase co talento e unha bagaxe cultural moi ampla. O mérito é tamén da formación que nos deron os nosos pais, non? A familia e a súa aposta pola educación nos inicios é fundamental. E logo estar no circuíto internacional dáche esa bagaxe. Eu son lenta en aprender, pero como son xa case trinta anos, pouquiño a pouco funa collendo, aínda que con moitas renuncias. Eu sigo vivindo nunha casa sen calefacción –a ver se agora damos algún salto– e ao mellor houbo xente que preferiu contar cun salario máis estábel que lle dese outras comodidades. Pero vaia, eu, a cambio, teño máis aventuras, non sei... —Di tamén en Materia que "polo don para o prodixio, sempre habemos de tributar". Ese foi o tributo que tivo que pagar, a renuncia a unha vida máis cómoda? Ese verso fala tamén dalgo que eu vía en común coa miña avoa, que era a faceta como artesá: ela era modista, tiña moi bo gusto para o téxtil, e penso que eu o teño para as palabras. As dúas iamos na procura da beleza máis alá da combinación ordinaria de verbas ou tecidos, pero esa notoriedade, ás veces, molesta, incomoda a outra xente... O tributo son tamén eses reproches, esas cousas que escoitei cando empezaba: "De que vai esta, que se cre?". Pásanos sobre todo ás mulleres. Se un mozo tiña libros publicados, era un poeta. A nós dicíasenos que "iamos" de poetas. Non tiñamos ese dereito, estabamos como nunha eterna aspiración, desacreditábanse moito os nosos pasos. A finais dos noventa, o contexto era hostil. Acusábasenos de ocupar o espazo por razóns escuras, por relacións, por calquera motivo azaroso que nunca tiña que ver co noso suposto talento. —Que sexan tres mulleres –antes, Pilar Pallarés e Olga Novo– as que recibiron o Premio Nacional de Poesía é como darlles un pouco nos fouciños? Porque aínda que hai mozos destacando, parece que a poesía galega ten, claramente, voz feminina... Sinceramente, boa parte da crítica leva décadas sinalando que algunha da poesía máis significativa escrita en galego, a que máis se está exportando ou recoñecéndose, vén da man de mulleres. Nos anos 90 afiábanse os coitelos contra autoras como Olga ou coma min, as voces predominantes eran as masculinas, pero pasou o tempo, houbo unha serie de transformacións sociais e políticas que deron nun panorama máis proclive e demostrouse que se estaba a facer un bo traballo. —Ía dicir que vostede é un bo exemplo de que a poesía galega está en bo momento, pero o certo é que o seu palmarés e a súa traxectoria é difícil atopalos en alguén máis. Eu non son unha illa, para nada, ao contrario. Fago parte dunha comunidade e aí é onde quixera pór o acento. Efectivamente, a poesía galega está vivindo un momento de moi boa saúde, hai grandes nomes facendo bos traballos individuais pero non xorden da nada, xorden dunha tradición moi antiga e moi rica da que eu me sinto parte profundamente. Somos debedoras de séculos dunha historia bastante gloriosa da que sentirnos orgullosas. Está claro que houbo dificultades, eivas moi importantes, carencias estruturais, falta de apoio institucional, de mercado, todo o que queiras. Iso é así e dígoo co volume ben alto. Pero as dificultades non sempre te tiran abaixo, ás veces sacan de ti a mellor poeta que poidas ser, e nós demostramos que a poesía galega está á altura de calquera poesía europea, que podemos camiñar polo mundo con ela. E ten máis mérito aínda facelo sen estar acompañada por un mercado e un circuíto institucional que te apoie, te referende e te exporte. —E a lingua, está en bo momento? Porque ás veces parece que avanzamos, por exemplo co alcanzado no Congreso, pero tamén hai reaccións moi virulentas que non sei se nos permiten ser optimistas. Vivimos un paradoxo real. Contamos cunha literatura moi prestixiada e proba diso é, por exemplo, a cantidade de poetas que veñen de fóra, ou adoitan empregar o castelán, que acaban escribindo poesía en galego: desde Lorca até Miriam Reyes pasando por Juan Carlos Mestre. Coquetean co galego polo prestixio que ten a lingua. E son poucas as lectoras do Estado español que se resisten á excelencia da poesía galega. Pero, por outro lado, a situación da lingua é máis ben dramática: perdemos falantes, perdemos prestixio na fala do día a día, no cotián. E creo que tamén está acontecendo noutras linguas minorizadas como o catalán, que estivo en mellor situación pero agora está vivindo peores momentos, maiores ameazas da man da globalización. Podemos ser optimistas en canto ao futuro da lingua? Está complicado pero aínda poden cambiar as tornas. —Tamén está agora a debate o tema da situación editorial. É na poesía máis doado que na narrativa ou gañar un premio segue sendo a única vía para lograr un pago digno mesmo cando se é xa unha autora consagrada? Esa é unha das miñas militancias desde hai moitísimos anos: a dignificación do oficio da escrita. Mal que ben, segue habendo persoas que viven da edición, da distribución ou da venda de libros, e a carón delas hai moi poucas persoas que vivan da escrita: iso non é un reparto equitativo. Por suposto non suxiro quitarlles nada aos anteriores oficios, só que non se lles quite tampouco aos primixenios motores de que exista esa literatura, que son as persoas que crean textos. Hai moitas dificultades e os premios son unha vía que garante un certo rendemento económico, cun extra de promoción, que tamén é agradábel, e cunha maior axilidade, porque se non igual esperas dous ou tres anos para publicar un manuscrito. Hai que exixir condicións dignas para a escrita porque hai algo que tamén me parece profundamente inxusto: a literatura, cando está a ser creada, trátase case como se fose unha veleidade da autora, un capricho persoal, pero cando a criba do tempo lexitima e mesmo canoniza algunha desas obras enténdese que pasa a ser parte do patrimonio colectivo que nos constrúe como identidade cultural nacional. Aí xa non parece veleidade, pero durante o proceso as mans van máis ao pescozo que a outro lado. —A súa Residencia 1863 colabora con esa teima de dignificar, posibilitando espazos de creación. Si. Todos estes anos investín saliva e tempo en facer pedagoxía a pequena escala: moita xente que non paga o traballo literario non o fai dun modo maquiavélico, senón por falta de reflexión, por descoñecemento, porque pensa que como nos gusta escribir xa non hai que pagarnos. E iso deu froitos: xa case ninguén me chama para facer traballo gratuíto. Pero ademais creo firmemente nas residencias como balóns de osíxeno que permiten unha paréntese para que quen escribe poida afastarse das súas obrigas diarias e concentrarse de cheo na súa obra. —Tamén dá moitísima importancia ao intercambio entre culturas e linguas: Ten proxectos con República Dominicana, Irlanda, Palestina... Sei que a expresión "saír da túa zona de confort" non está no seu mellor momento pero eu sigo crendo nela, a nivel de pensamento e creación. Mover os marcos de referencia cultural, cuestionar as ideas preconcibidas, ver outros modelos creativos creo que enriquece e zarandea un pouco certa tendencia a lugares comúns que pode haber na nosa obra. Eu teño aprendido moito visitando outros lugares ou en conversa con creadoras doutros espazos que, ao mellor, me facían consciente de puntos fortes que tiña o meu sistema literario, pero tamén de moitas eivas. —A poesía é unha boa arma política ou prefire afastala dese ámbito? Todo é político. Como separar? Xa a propia escrita de poesía é unha actitude nesta vida. O que falabamos de non ter un traballo asalariado xa é unha actitude política, para canto máis a poesía, que o que fai é propoñer unha intervención na linguaxe a través da cal tamén queremos intervir no mundo, nas nosas relacións coa realidade, a ver se deste modo podemos propoñer novas maneiras de vivir, máis hospitalarias. O único que pode ter sentido é que se pida que non se lle poña unha bandeira moi concreta, electoral, dun partido, porque creo que a poesía debe ser sempre cuestionadora de certos slogan e certas verdades herdadas. Creo que debe estar sempre en garda incluso das túas propias conviccións, que cada certo tempo debes someter a xuízo para non descansar de máis. Pero da política é imposíbel afastala. —O que si reiterou é que lle daba preguiza o concepto de Matria e por iso lle meteu un "e", e converteuna en Materia. Ese "e" fala moito de emancipación, de ser unha muller independente como era a miña avoa. Diso e doutros moitos matices que fixen comezar co "e" ao que lle dediquei un poema enteiro e ao que introducín nesa Matria que non deixa de ser un tótem que acaba caendo sobre os nosos ombreiros. Temos que ser as nais da patria, as que sosteñan o país, e iso é un tanto sacralizador e ás veces tamén un tanto pesado e esixente, e acaba creando modelos que non son moi liberadores para nós, senón todo o contrario. —Fálase no libro da decisión consciente de non ser nai e en poemas como "O peso da ingrávida" parece haber certa denuncia sobre o feito de que as mulleres que non son nais non alcanzan o mesmo respecto social que as que si o son. Ou esa diferenza está xa superada? Hai moitos casos en que segue sendo así, pero depende do ámbito. Se eu digo que ti es libre para decidir non ser nai pero o acabas sendo, non deixo de gabarte e insisto no marabillosa e xenerosa que es, vaste ir escorando cara a ese espazo aplaudido mentres deixas outros ocos na esfera pública ou na profesional que sempre vai haber alguén encantado de ocupar. Pero tamén pode pasar o contrario, por exemplo no ámbito laboral: quedas embarazada e tes un problema, e iso é igual de inxusto. En definitiva, para que haxa unha verdadeira liberdade de escolla ten que haber unha equitativa lexitimación das opcións. —Dos seus poemas despréndese que calquera das escollas leva implícita unha certa renuncia. Efectivamente. Eu creo que renunciei a moitas cousas por non ser nai, desde logo que si, pero tamén sei que hai moitas compañeiras que precisamente por selo renunciaron tamén a moitas cousas. En xeral, cada escolla da vida comporta renuncias e eu quería evidencialas. —Fala no libro dos tres estados da materia e o pasado está no líquido. É porque ás veces se nos fai auga nos ollos a lembranza da xente que xa non está ou porque seguen fluíndo en nós? Que bonito iso da auga nos ollos... Eu situei o pasado no río subterráneo, que é como titulo esa parte do libro, porque humecta as nosas raíces pero non se ve desde fóra. Vas por aí e non amosas a túa estirpe, non se ven as túas avoas pero están por debaixo hidratando fortemente as raíces. —Na parte sólida, no Iceberg, está moi presente a figura da súa nai. Unha nai si que é un tótem, non? Si. Eu estou moi unida á miña e creo que a independencia foi iso de ir por ela primeiro e logo volver por min mesma, que digo nun poema de Materia. De primeiras, son as nosas grandes modelos, sei que non para todas, pero para min si. Logo hai que ir atopando o modo de desvincularse e achar novas maneiras. —De feito, en Materia hai varios poemas nos que aparece ese conflito entre a necesidade de manter os lazos e evitar que abafen demasiado... Ese é o camiño, non? Permanecer unida aos teus pero tamén emanciparte das súas expectativas, dos seus modelos, das súas filias e fobias, até abrazar a túa propia identidade. É complicado. —No estado gasoso, no ar, está o futuro. Pódeselle pedir algo máis ao de Yolanda Castaño? O futuro é volúbel, por iso o situei nesa ingravidez á que lle din unha dobre lectura. E sinceramente, creo que non, que ao futuro non lle podo pedir nada máis. Nunca tiven maior aspiración que esta, sonche honesta. A miña máxima aspiración é seguir vivindo disto e continuar explorando, que é o que ten de bonito esta inestabilidade: que sempre che propón retos.