Xelís de Toro. Escrita a contracorrente

Etceteramente é un libro que contén outros libros que nunca acaban. Entre outras cousas. Un disparate absoluto, como di a contracapa. Que é Etceteramente para vostede? Pasei cinco anos escribindo algo inexplicábel e agora atópome co problema de ter que explicar o inexplicábel. Así que vou botar man de comentarios que xa me foron chegando. Escoitei varia veces "é unha obra insólita". Si, que o é, é un libro insólito e de difícil clasificación. Existe un entramado de libros dentro doutros, O escritor de un convértese nun personaxe noutro, os personaxe dun libro escapan do seu libro en busca do escritor para axustizalo, unha lectora vai lendo un libro ao par de nós, encontros con escritoras/es clásicas, etc. Case mellor que artefacto ou trebello literario, eu creo que lle acae mellor o de "libro vivo", con vida propia, un libro que se retroalimenta. Pódese entender como "literatura inmersiva", unha literatura onde te somerxes e vas entrando nun mundo que se abre diante de ti onde ocorre de todo a moitos niveis, e saes se podes e se atopas a porta de saída. Para min tamén foi un proceso de aprendizaxe. Tiven que investigar, buscar, explorar, aventurarme onde non coñecía e quería saber. Hai un xeito de ver Etceteramente como un manual de literatura, de lecto-escritura. Un libro de traballo, un libro para tomar notas, escribir nas marxes, riscar verbas e escribir outras. Para entender Etceteramente creo que hai que deixar fóra as expectativas do que esperamos dunha novela e adoptar unha posición de "nena curiosa" que se pregunta que pasa aquí, de que vai todo este batifolio. Pero para min persoalmente tamén é outra cousa. Nestes 13 anos desde que publiquei o meu último libro, Riofero, o meu traballo creativo dirixiuse a outros campos: música e improvisación vocal, performances, arte colaborativa, etc. Volvín á literatura cando mo pediu o corpo. Cando algo dentro me dixo, botas de menos algo, e ese algo era sentarme nunha mesa cun caderno eu só. E isto é fundamental para entender o libro, a primeira idea que se me ocorreu foi, se é certo que ás veces subo ao escenario coma escritor, por que non utilizar un libro como se fose un escenario onde vas facer unha performance, vas actuar ou facer unha improvisación. Quere dicir que introducín no libro técnicas, recursos doutras artes, como pode ser a música improvisada ou a instalación. En Etceteramente coñecemos Alfa Beto, un home que quere escribir unha obra "sublime". Como se relacionan Alfa Beto, Xelís de Toro e a aspiración a escribir obras sublimes? Polo libro deambulan dous escritores, Alfa Beto e Xelís de Toro, responsábeis de cadanseus libros. Dúas caras da mesma moeda, os dous con senllas teimas. O certo é que o material do que agroma un libro apáñase ciscado en moitos lugares. Noutros libros, en soños, en intuicións, no que escoitamos en boca doutros. Teño unha vaga lembranza de cismar algunha vez en que se conseguise escribir unha obra sublime, podería deixar de escribir. Esa lembranza difusa tróuxena ao presente, deille voz e fíxena operativa. A idea de "obra sublime" acaba sendo o que se chama en inglés un "red herring" (un arenque vermello). Algo inalcanzábel, inexistente, que o único que fai é despistarnos, porque o que importa neste libro realmente é a travesía na procura da obra sublime. Alfa pide un cuarto propio, coma Virginia Woolf. Mais acaba meténdose no medio dunha trama de especulación urbanística digna dun filme de David Lynch, na que se cruzan o soño e a imaxinación psicopática dalgún construtor. Hai algo de distopía nesta parte da novela. É o retrato da realidade levado ao esperpento? Ou é a realidade a esperpéntica? O esperpento é unha arma marabillosa que nos permite ver a realidade que ás veces non somos quen de ver. Pero xa que mencionas o espazo urbanístico, quero salientar que o espazo ten moita importancia neste libro. O espazo para escribir é fundamental como xustamente reclamou Virginia Woolf para a experiencia de muller escritora. Tanto o esperpento, como o humor tráxico fainos máis levadeiro o contacto co mundo e pode axudarnos a velo con claridade. Si que hai algo de distopía, onde o sentido común deixa de ter sentido e temos que tratar de entender como é que funciona a razón do poder, do control. As utopías e distopías falan dos tempos que se viven cando se escriben. E un tema fundamental hoxe é a verdade, quen valida a verdade?. Quen fala e pode?. Quen ten control sobre o que se escribe, o que se di?. E como ese control manufactura as narrativas. Nesa distopía tamén hai rebeldes, revolucionarios. Mesmo seitas, relacionadas coa lectura e interpretación de Manuel Antonio. Que papel ten a rebeldía en Etceteramente? E que pinta Alfa no medio da revolución? (Parece que pouco). En Etceteramente hai varios niveles de rebelións. Para diferencialos, a uns chameinos revolucionarios, personaxes que queren facer unha revolución e queren axustizar o escritor, e rebeldes en contra da especulación do Ente. Pero tamén hai outro nivel, que é unha pequena reflexión histórica sobre a evolución da revolución soviética e do socialismo, ligado ao episodio no que John Berger lle envía unha caixa de mistos a Rosa Luxemburgo. Eu son un gran admirador de Rosa Luxemburgo. A seita de Manoel Antonio (Eu escribo Manoel como facía el) é algo totalmente diferente, é a pincelada máxica, alquímica, cabalística que quixen introducir. Quería crear un espazo para o que se considera irracional, para a busca do coñecemento de tradicións non científicas, e nada mellor que a numeroloxía a través do libro De catro a catro. (Etceteramente son 13 letras, 1+3=4). A arte tamén anceia un tipo de coñecemento, e tampouco é ciencia. Alfa non entra na rebeldía, el ten unha soa teima na cabeza. O libro contén unha certa crítica á aparataxe editorial/promocional. É todo un pouco cutre, como a realidade. Tamén os escritores son algo cutres, aínda que non lles falte razón nas queixas ás veces -o Ente quere desposuír o autor-. Quería Xelís de Toro facer crítica do mundo editorial/crítico? Por que? Se cadra se pode entender así. Eu creo que me refiro ao espazo cada vez máis cativo da literatura, que se vive como crise permanente e non me refiro xa á literatura escrita en galego que ten un espazo cada vez máis reducido, tanto de lectorado, como de presenza nos medios e nas librerías. Refírome ao rol en xeral da literatura como creadora de narrativas, agora desprazada polos videoxogos e o cine como espazos privilexiados para crear narrativas. Para min o importante da literatura e polo que creo que sobrevivirá é porque ofrece un espazo e experiencia de soidade do que Marguerite Duras fala no seu libro Écrire. Dalgo similar fala tamén Diego Amexeiras nun texto non venal publicado pola librería Couceiro, cando se refire a que a literatura ofrece un espazo de calma e reflexión, que serve de antídoto ao constante chamada dos nosos trebellos electrónicos. Unha coñecida escritora fala, na novela, de escribir sobre o máis fondo do ser humano, e non xornalismo ou socioloxía. Comenta tamén do monólogo interior como reflexo da desorde do pensamento. Comparte Xelís de Toro, o autor, as reflexións desta personaxe? En que aspectos? Si e non. Polo libro desfilan unha serie de escritoras/es que reflexionaron sobre a escrita e con quen se vai encontrando Alfa Beto. A escritora que mencionas é Anaïs Nin. As súas ideas sobre a literatura son tan válidas como as contrarias. Pódese facer literatura de moitos xeitos, de moitas maneiras diferentes e utilizando recursos e técnicas diferentes. O que ela explica ten sentido no seu tempo e para ela. O importante é facer bo traballo e ela fíxoo a mancheas. Con isto quero dicir que comparto a importancia de reflectir o pensamento interior, como ela fixo, como Virginia Woolf, ou James Joyce fixeron. Mais iso é unha das ferramentas. O Xelís de Toro personaxe prepara unha conferencia sobre poetas sen palabras na que se pode recoñecer, quizais, o Xelís de Toro real que é performer. Cal é a relación entre ambos Xelís ao respecto? E co Xelís de Toro escritor? (O de ollar a realidade desde outra perspectiva, liberándose do peso do cotián, parece tamén identificábel con el). Nisto que mencionas hai implícitos dous temas. Por unha parte Etceteramente é un libro aberto. É certo que ten dúas capas que o pechan, pero a súa textura é porosa. Etceteramente non fica pechado no libro. O personaxe Xelís de Toro que existe dentro da novela e a conferencia que imparte: Poetas sen palabras (sobre Poesía fonética) abren unha porta ao mundo de fóra. Porque Xelís de Toro existe fóra do libro e esa charla-performance é real. Deina en Inglaterra e deina na Galiza: no Numax en Santiago e na fundación euseino? en Vigo, e penso seguir dándoa, cando teña oportunidades de ofrecela porque é unha área do meu interese e sobre a que pasei un ano investigando coa axuda duna bolsa do ministerio de cultura británico. Seguindo con esta liña de abertura do libro, hai unha serie de textos que desapareceron do libro que escribiu Alfa Beto. Noutras palabras, o libro de Alfa Beto está mutilado. Non tardarei en abrir unha sección no meu blog sobre Etceteramente onde aparecerán estes textos. Vou intentar seguir a liña de libro aberto argallando algo que se cadra chamarei "encontros etceteramente" onde a xente que leu o libro ou teña curiosidade poida intercambiar ideas sobre algúns dos temas dos que se fala no libro, que non son poucos. Por outra parte preguntas pola relación entre o escritor Xelís de Toro e o Xelís de Toro que actúa, fai música improvisada ou performances. Isto ten importancia nesta obra porque utilicei recursos, ideas, sacadas, destas outras áreas creativas. Por exemplo, hai anos actuei nunha obra de teatro Before I sleep, baseado nun conto de Chekho. Esa obra non se desenvolvía nun escenario, senón no edificio duns antigos almacéns e no seu interior creouse un espazo/decorado para a obra. O público entraba en grupos de cinco e percorría o edificio e nese traxecto ía construíndo e participando na obra. Cando escribía Etceteramente tiña en mente esa obra de teatro inmersivo. A idea da experiencia de quen le paseando, entrando nun mundo que se vai abrindo diante. E non foron os únicos recursos que utilicei de fóra da literatura. Tamén utilicei técnicas de improvisación que utilizo en voz e movemento. Con isto o que quero dicir é, sendo unha obra literaria, creo que hai que entendela non como unha novela tradicional, senón como un proceso creativo, unha experiencia literaria que se nutre doutras artes. No fondo, Alfa foxe do desasosego, do baleiro, dun mundo difícil de habitar. Coma todos e todas. O libro está continuamente dando voltas sobre o tema da escrita e do escritor, que parece o tema de fondo. Mais pode que a súa cerna sexa esa: a busca de maneiras de facer dos nosos mundos algo máis habitábel. Cal é para vostede o tema de fondo? Pois creo que deches no cravo. No fondo vai do desasosego, da insatisfacción, de non atopar acougo, da busca da calma. Alfa Beto ten unha teima, escribir a súa obra sublime, que nunca dará acadado. Xelís de Toro é incapaz de rematar o seu libro. Esa obra sublime, a literatura, é unha metáfora de algo máis universal, máis humano, un lugar, un acougo, un fogar, un lugar no que estar. Eu non entendo todo o libro, hai cousas que non sei porque están aí, e que algún día descubrirei. Outro coñecido escritor fala, na novela, da relevancia da precisión da linguaxe, da creación de imaxes nítidas e da consideración dos distintos puntos de vista sobre a realidade. En Etceteramente, coas súas reviravoltas argumentais, as súas historias inacabadas e páxinas en branco e as distintas capas de realidade que se superpoñen, algo podería haber de hipernovela e tamén algunha cousa contraria á mesma. En que se aproxima e se afasta Etceteramente do que propón este personaxe? Aí refíreste ao encontro con Italo Calvino. Si que hai algo de hipernovela en Etceteramente. Vicente Araguas nunha reseña do libro di que Etceteramente aspira a libro total. Hai algo de enciclopédico, de compendio de información. En Non hai misericordia, a súa segunda novela, falaba de violencia, e incluíanse reflexivos diálogos entre os personaxes, como en Etceteramente. Tamén hai violencia, e procura da liberdade, en Etceteramente. Bebe en algo Etceteramente de Non hai misericordia? Noto a pegada de todos os meus libros anteriores en Etceteramente. O humor de Seis cordas e un corazón; a literatura híbrida de Non hai misericordia, cando aínda non se falaba dese termo; a estrutura conceptual de Terminal que trata de reproducir unha terminal de viaxeiros; non sei de Os saltimbanquis no paraíso; de Riofero esculcar no segredo da experiencia literaria, aínda que Riofero funciona dun xeito totalmente diferente. Por último, Etceteramente é un libro longo, exixente cun lector/a que pode perder o fío, con múltiples rexistros e historias que se entrecruzan como nun quebracabezas e cun ritmo cambiante. Pensou moito na dificultade que pode ter para o lector/a? Como foi para vostede mesmo o proceso de escrita? Nunha conversa con Carlos Lema, cando presentei o libro en Vigo, díxome: "Xelís, escribiches a antinovela. Aquí acabou o modernismo. Vai ser difícil escribir novela despois de Etceteramente. Vai a contracorrente de todo, absolutamente de todo o que se fai hoxe en día". Colleume por sorpresa, e fiquei un pouco abraiado, porque non esperaba que o libro lle resultase tan estraño. Pero pouco a pouco voume dando conta de que si, estraña, e pode parecer complexo. Respecto á primeira pregunta, non, non pensei, nin quixen pensar. Non o fixen complexo adrede, pero tampouco o quixen alixeirar para facelo máis lexíbel. Etceteramente é exactamente o que é, é o que ten que ser. Vénme a cabeza unha cita de Kafka: "Se o libro que lemos non nos esperta cun golpe na cabeza, para que o lemos?... o libro debe ser como a machada que rompe o chan de xeo baixo os nosos pés". A segunda parte da pregunta é como foi a miña experiencia. Foi un exercicio de liberdade total, tirei pola borda calquera consello, instrución, expectativa do que debe ser unha novela, e fixen absolutamente o que me deu a gana. Teño a sensación de ter posto neste libro todo o que sei. Máis non dou. Para os que dirixen másteres de literatura creativa, e explican cousas como: como facer un argumento, como crear personaxes críbeis, facer diálogos verosímiles, etc. este libro debe ser un pesadelo. Colguen o escritor.