Sagrario Abelleira: "A luz de Rosalía é inmensa. Cando te achegas a ela, irrádiate"

Sagrario Abelleira, de paso por Vigo, insiste en manter a entrevista na praza de Compostela da cidade olívica: dalgunha maneira, é volver ao comezo da súa investigación, a que rematou coa descuberta que certificaba que a data de nacemento de Rosalía de Castro era o 23 de febreiro de 1837, e non o 24 -día no que está datada a súa partida bautismal- como até o de agora se daba por válido. "O que eu estaba investigando era a denominación da praza de Vigo en Santiago. Cando empezaron a saír noticias que especulaban coa posibilidade de cambiarlle o nome á praza de Vigo polo de praza de Rosalía de Castro, busquei as orixes desa denominación. Esa praza nace como resultado dun irmanamento entre as dúas cidades, e como sinatura simbólica, inauguráronse a praza de Vigo en Santiago e a praza de Compostela en Vigo, onde estamos agora". En realidade, a praza de Vigo que se inaugurou daquela estaba situada no que hoxe é a Praza de Galiza. Posteriormente, foi trasladada á súa actual localización, nun lugar que se supón que estaba a casa onde naceu Rosalía, no que naquela altura era o Camiño Novo. "En realidade, aínda non atopei ningún documento que certifique de forma inapelábel que foi aí onde naceu", matiza cunha escrupulosidade documentalista que asoma en cada momento da entrevista. Mais Abelleira non parou aí a súa investigación sobre a biografía da autora, e continuou verificando os datos –"dunha forma un pouco obsesiva", bromea- que aparecían nas biografías escritas até o de agora. "Por exemplo, fun comprobar a partida bautismal ao Arquivo Diocesano de Santiago porque todo o mundo falaba dela pero, en realidade, non está publicada. Despois de varias peripecias -as persoas encargadas das consultas nin sequera sabían que tiñan ese documento e deu a casualidade de que, cando fun buscalo, o libro que o contén estaba sendo restaurado-, puiden corroborar que os datos que se manexan nas biografías son correctos. E seguín tirando do fío. Confirmei que o primeiro que fala da casa natal de Rosalía de Castro é o propio Manuel Murguía, no obituario que escribe para La Voz de Galicia, nunha especie de precuela do que escribiría logo en Los precursores. E nese proceso de ir buscando a orixe de todos os datos biográficos, chegou o momento de localizar o expediente matrimonial, que eu sabía que tiña que existir". "Foi un momento delicado, porque eu era consciente de que a información que contiña ese documento era excepcional e non quería que se publicase prematuramente, sen o coñecemento das persoas e institucións -nomeadamente da Fundación Rosalía de Castro- que debían saber da súa existencia antes de facelo" No medio desa investigación, Abelleira atopou a complicidade do persoal do Arquivo Diocesano de Madrid, que cos datos que ela manexaba, atopou as pistas para dar co documento que agora se fixo célebre por verificar definitivamente a data de nacemento da primeira poeta da Galiza. "Foi un momento delicado, porque eu era consciente de que a información que contiña ese documento era excepcional e non quería que se publicase prematuramente, sen o coñecemento das persoas e institucións -nomeadamente da Fundación Rosalía de Castro- que debían saber da súa existencia antes de facelo público". Mitos e ciencia Podemos preguntarnos por que neste momento foi máis doado atopar un documento que outros investigadores buscaron antes, e Abelleira responde: "A dixitalización. Todos os grandes arquivos están en vías de dixitalizarse, e iso precisa dun proceso previo de reordenación dos materiais que implica clasificar, catalogar, describir segundo certos parámetros... Isto facilita as pescudas". Os documentos ven a luz agora nun volume titulado Rosalía e Murguía: datos, datas e documentos (1851-1858) que presenta reproducións dos documentos do expediente matrimonial acompañados da súa transcrición. Pero, ademais da importancia no cambio de data do nacemento da autora, este feixe de papeis agora recuperados ofrece novos datos que cuestionan algunhas afirmacións sobre Rosalía de Castro que se repiten de maneira acrítica. "Toda esta documentación cuestiona moitas memorias orais recollidas en diarios manuscritos que afirman que a nena se criara en Ortoño (Ames). En Ortoño foi aleitada seis meses, segundo declara a nai, Teresa de Castro, ante notario. E logo, o lóxico é pensar que ambas se trasladaron xuntas a Padrón, iso di Teresa. Hai que seguir investigando, mais estes novos datos poñen en cuestión algunhas afirmacións taxativas que talvez non se corresponden totalmente co que sucedeu. Non me parece científico desbotar esas memorias por completo, mais agora estou traballando en tratar de precisalas e acoutalas, porque algunhas das afirmacións quedan seriamente cuestionadas en virtude do que nos descobre este achádego. Eu trato de facer ciencia, e a ciencia ten que sustentarse en documentos verificábeis". "A primeira vez que se dá esta información é en 1885, xa morta Rosalía, e nun documento que di que "din que o pai..." e que non se fai público. Curiosamente, publícase dous meses despois da morte de Murguía. Cando menos, resulta algo sorprendente que se espere á morte de Murguía para soltar esta bomba". Unha destas afirmacións é a de que o pai de Rosalía foi José Martínez Viojo, capelán de Iria Flavia, que pola súa condición de crego non podería recoñecer a filla. "Cando les unha biografía de Rosalía xa che din directamente que o pai de Rosalía era Martínez Viojo, mais cando investigas quen é o primeiro que o di e en que se basea, ves que non existe un documento irrefutábel que o demostre: é memoria oral, e a memoria oral detúrpase. A primeira vez que se dá esta información é en 1885, xa morta Rosalía, e nun documento que di que "din que o pai..." e que non se fai público. Curiosamente, publícase dous meses despois da morte de Murguía. Cando menos, resulta algo sorprendente que se espere á morte de Murguía para soltar esta bomba". Asturianos e galegos Os amigos que participaron como testemuñas neste expediente matrimonial tamén poderían dar pistas para iniciar novas investigacións. "Estaban moi vencellados á vida dos dous. Por exemplo, Fernando San Julián, ao que os dous coñecían de Santiago porque el comezara os seus estudos de dereito alí. El era asturiano e un grande amante do folclore. E Rosalía e Murguía tiñan a idea de recuperar o folclore galego, aínda que disto se fala moi pouco. Sabemos polo epistolario de Murguía que San Julián axudounos transcribindo romances e cantares en galego da zona da que era el, perto de Ribadeo. Eles fixeron unha recollida en toda a Galiza e San Julián era un dos informantes. Agora mesmo hai unha investigación en marcha sobre este traballo de recolección do folclore galego por parte de Rosalía e Murguía, que é algo espectacular. Ese traballo facíase en común entre asturianos e galegos, de acordo coas correntes máis avanzadas do estudo do folclore que se estaban dando en Alemaña. Eran persoas moi adiantadas e moi atentas a todo o que ocorría en Europa. E sobre todo, atentas aos sinais que emanaban do pobo, do común, onde está a raíz da identidade. Tamén niso eran precursores". Das tres persoas que actúan como testemuñas no expediente matrimonial, dúas son asturianas -o propio San Julián e Cándido Luanco- e o terceiro era Alejandro Olivares Anturiano, que aínda que naceu en Compostela, era de pais asturianos. "Isto reforza a idea da fonda colaboración entre galegos e asturianos en moitos proxectos da altura, que queda reflectida en publicacións como La Ilustración Gallega y Asturiana, de Eduardo Chao, que visibilizaba moitos deses proxectos e de intereses comúns de ambos grupos". Abelleira insiste na idea de que a etapa madrileña de Rosalía e de Murguía está pouco estudada e que de aí poden xurdir moitas novidades. "Xa non se trata só do encontro cos asturianos que vivían alí. En Madrid é onde eles conectan con cataláns como Pi i Margall, con republicanos como Castelar, con literatos como Ventura Ruíz Aguilera... Era unha época de grande ebulición intelectual e política na cidade, na que existían moitos estímulos, e que probabelmente lles serviu como revulsivo para os seus propios proxectos". Aínda así, non perden o contacto coa terra. "Eu sempre recomendo ler o epistolario de Murguía porque dá un cadro moi vívido do ambiente intelectual daqueles anos. E nesas cartas vese como, estando en Madrid, envía constantemente colaboracións ao periódico La Oliva de Vigo, por exemplo". "Ela di que recoñece a súa filla, e ese é un dato extraordinario porque moitas veces a acusaron de nai desnaturalizada, de abandonar a Rosalía, e iso queda completamente desbotado con esta declaración: considéraa filla natural, como se denominaba naquela altura, con todos os efectos legais que esa declaración tiña, entre os que estaban o dereito a herdar" Teresa de Castro Non obstante, Abelleira confesa que, como muller, se sente particularmente orgullosa de rehabilitar o nome de Teresa de Castro. "Ela di que recoñece a súa filla, e ese é un dato extraordinario porque moitas veces a acusaron de nai desnaturalizada, de abandonar a Rosalía, e iso queda completamente desbotado con esta declaración: considéraa filla natural, como se denominaba naquela altura, con todos os efectos legais que esa declaración tiña, entre os que estaban o dereito a herdar. Ese recoñecemento é algo excepcional". Por outra parte, sabemos que Rosalía recibiu unha educación moi superior á que habitualmente recibían as mulleres e iso, sen dúbida, débese ao empeño de Teresa de Castro. "Si, ela loitou por darlle unha educación de primeira clase á súa filla, e por iso tratou de formala arredor da Real Sociedad Económica de Amigos del País e por iso participou nas actividades do Liceo da Xuventude, onde entrou en contacto co movemento provincialista e con persoeiros como Pondal ou Aurelio Aguirre. Eu, ademais, estou convencida de que alí tivo acceso a bibliotecas de persoas que tiñan libros en varios idiomas e que podía ler en francés, en inglés e, probabelmente, en italiano. As lecturas que demostra ter na súa obra non estaban a disposición dunha persoa que non tivese eses coñecementos". O "renacer" de Rosalía Facendo balance, sae a relucir o feito de que Abelleira é, en última instancia, a responsábel de que o Día de Rosalía cambiase de data, de que Rosalía "renacese" o 23 de febreiro. Como se asume esa responsabilidade? "A parte aparatosa, ou que podía selo, que era a do cambio oficial de data dese Día de Rosalía, transcorreu da mellor das maneiras posíbeis. O lóxico é celebrar a data de nacemento e unha polémica desluciría o avance que estes documentos supoñen para o estudo da vida de Rosalía. Mais todo o que recibín por parte das persoas e as institucións implicadas foi unha inmensa ledicia polo descubrimento e unha gran vontade de compartilo coa sociedade. E creo que a sociedade galega recibe moi ben todo o que ten a ver con Rosalía, é mesmo abraiante o poder que ten para xerar unanimidade entre sectores moi diferentes da cidadanía". "O que ocorre nalgunhas ocasións é o seguinte: a luz de Rosalía é inmensa. É o símbolo da Galiza, da lingua, ten un peso enorme por ser unha muller que funda unha literatura. Cando ti te achegas a Rosalía, irrádiate. E hai xente que se quere meter no foco, roubándolle un anaco desa luz. Pero a luz é dela. Non é nosa. Eu trato de, simplemente, traballar de forma independente na súa biografía porque creo que hai datos que -como se demostrou- están faltos de corroboración e precisan dun estudo máis minucioso".