Ofelia Rey: A memoria das mulleres

'El vuelo corto'. Mujeres y migraciones en la Edad Moderna recolle boa parte do seu traballo anterior. Contén, por exemplo, ideas que xa estaban no volume que vostede escribiu da Historia das mulleres en Galicia. O libro naceu alá por 2011. Unha institución de estudo da demografía, a Fundación Cartier, pediume unha síntese das migracións femininas europeas. Eu consideraba que non había datos suficientes para facela, pero quedei coa idea de escribir un libro sobre o caso español. Eu traballaba desde os 90 sobre as migracións masculinas e tiña bastantes datos sobre as mulleres que quedaban. Tamén estiven nun proxecto europeo sobre as mulleres que traballaban no servizo doméstico. A monografía que ao final escribín, El vuelo corto, é un convite a que outra xente siga investigando. Por que se daba por suposto que o propio das mulleres era a estabilidade e por que mudou esa perspectiva nos últimos anos? A mellor demografía histórica, que é de onde veñen os estudos sobre as migracións, é a francesa. A francesa é unha sociedade con millóns de inmigrantes e eles mesmos emigraron moito, pero a idea da estabilidade é un valor social: "nacer e morrer na mesma cama", din. O estudo das migracións foi avanzando, pero o gran problema é a documentación. Porque documentación que serve para as migracións masculinas non vale para as femininas. Un home, se quería casar, tiña que demostrar que non estaba casado ou non dera promesa de matrimonio a outra muller. Ás mulleres non se lles preguntaba nada. As mulleres tampouco facían o servizo militar. Unha muller adulta que saía da súa aldea para traballar fóra, se non enfermaba, non asinaba contrato laboral, que era o habitual na época, non se mete en ningunha lea coa xustiza, etc, non deixa pegada documental. Por que non se explican as migracións e a estabilidade femininas atendendo só a factores económicos? As mulleres estaban atadas á casa por moitas razóns. Se había un home emigrante, había que restituílo, polo que era difícil que as mulleres puidesen marchar. O número de dependentes entre maiores e persoas con problemas físicos ou psíquicos podía estar entre o 20 e o 25%. As mulleres, se atopan recursos para traballar cerca da casa, non emigran. Desde un punto de vista puramente económico, moitos homes emigran por emulación, é dicir, porque oíron que a outro lle fora ben. Pero as mulleres emigraban para subsistir. Había tamén pautas de migración prematrimonial para reforzar a dote ou a herdanza, por exemplo. Que particularidades tivo a migración do noroeste da Península e, en especial, a feminina? Por que as mulleres do norte emigraban máis? Cando nun territorio se emigra, conviven varios tipos de migración. No caso galego, portugués ou irlandés, por exemplo, hai causas de fondo idénticas. Entre esas causas está o tamaño das explotacións agrarias. Se son pequenas, dan para poucas persoas. Outra causa é o sistema de herdanza. Se é desigual, é dicir, se non é partición igualitaria, os irmáns que reciben a parte pequena non poden manterse sos ou crear unha familia. Moitas mulleres do norte van traballar como segadoras ou emigran ás vilas para traballar como criadas. A mobilidade a curta distancia, sobre todo intra-rural, relacionábase co matrimonio e co traballo. De que maneira? Moitas eran mulleres solteiras sen formación nin recursos que emigraban soas. As mulleres, se tiñan que ir traballar, buscaban primeiro nos arredores. Pero no caso galego ou asturiano, como no campo non se contrata man de obra, buscan máis lonxe. En principio migraban na proximidade, pero migrar dentro do campo tamén podía supoñer marchar a distancias grandes. No caso navarro, por exemplo, podían ser 40 ou 50 quilómetros. E eran nenas que empezaban aos nove ou dez anos a traballar de criadas. Ademais, no campo ser criada significaba traballar na labranza e, sobre todo, co gando. No caso da mobilidade relacionada co matrimonio, en teoría os homes casaban na parroquia delas pero despois elas ían vivir á casa deles. O matrimonio era máis ou menos endogámico segundo as zonas. Pero se o teu home vive a 50 quilómetros, xa podemos falar de emigración e non só de mobilidade. No caso da Galiza occidental, como son as mulleres as que herdan, son os homes os que van vivir á casa delas. No sur, e en particular na Caniza, había unha emigración moi forte a Portugal. Mesmo cando os homes emigrados mandaban cartos, os sogros asinaban un documento recoñecendo que os cartos eran deles. As mulleres, explica vostede no libro, vivían en inferioridade de condicións, pero non estaban indefensas en casos, por exemplo, de promesas de matrimonio incumpridas, amancebamento, violacións… Nós vimos do dereito romano, que se mesturou do dereito xermánico, que é o dos Reis Católicos. Con Afonso X o Sabio, homes e mulleres herdaban igual, por lei. No caso de Castela, o matrimonio era por gananciais e elas ademais tiñan a herdanza propia e a dote. As Leis de Toro, de 1505, xa prevén que os maridos marchan. Os homes precisan licenza das mulleres para marchar. A xustiza era gratis para orfas, pobres e viúvas. Cando os homes emigraban, podían facer un documento ante notario para habilitar as mulleres. Pero, se non, bastaba con que houbese tres testemuñas, e xa as habilitaba a xustiza. A lei non era feminista. Estaba feita así en favor do Estado: para poder cobrar os impostos, as débedas… E os xuíces, en xeral, protexían as mulleres, sobre todo os dos tribunais reais, que eran profesionais do Dereito. Así, as mulleres non estaban indefensas, mesmo en casos de maltrato. Nos casos de violación ou estupro, o xuíz en principio daba por boa a palabra da muller. As denuncias por incumprimento de promesa de matrimonio eran moi comúns. Como dicía a investigadora Serrana Rial, a honra tiña un prezo. Se había fillos, os homes tiñan que darlles un mínimo dos alimentos dun ano. Conta vostede ao longo do libro moitos casos sacados da documentación. Como o da muller procesada por dicir que na súa parroquia as relacións entre solteiros non eran pecado. É que a moral da Idade Moderna é moito menos ríxida do que podemos pensar. Hai moitos casos que chegan á Inquisición por denuncias das amas nas que as criadas defenden iso, que na súa aldea non era pecado. No século XVI, en Ourense, por exemplo, había moita xente que convivía sen casar. O clero tampouco estaba moi en condicións de predicar, porque moitos tiñan relacións con mulleres. En que se diferenciaba a emigración campo-cidade da emigración intra-rural? A emigración campo-cidade é a máis clásica. Hai catro tipos. Unha é a emigración da miseria: mulleres pobres do rural que van ás vilas pedir esmola ou mulleres maiores que precisan vivir da asistencia pública. O segundo tipo é a emigración do pan. Mulleres, sobre todo novas, que emigran para buscar traballo. Moitas traballan no servizo doméstico. O terceiro tipo é a chamada migración da vergoña: mulleres embarazadas, solteiras, casadas ou viúvas, que marchan para ocultar o embarazo. O cuarto tipo son as mulleres ricas, nobres ou burguesas, que tamén emigran. É interesante o caso de Ferrol, que atrae moitas mulleres É tamén o caso de Cartaxena ou Cádiz, ou Brest en Francia… Son cidades que reciben miles de persoas. En Ferrol, en 1787, había 26.000 homes e 2.000 mulleres. As mulleres sabían que, se emigraban alí, casaban seguro. As mulleres traballaban tamén no servizo doméstico, nas tabernas, casas de xogo, de comestíbeis, na venda de carne ou peixe… Moitas acaban tamén na prostitución, xa con 12 ou 13 anos. En Ferrol e Cartaxena, moitas mulleres viven na marxinalidade. Os homes da Mariña tiñan difícil casar porque debían pedir un permiso que tardaba moito, polo que convivían con mulleres. Mulleres de ausentes que, moitas veces, non volvían. Falando de marxinalidade, na Coruña, en 1778, o Correxidor envía un auto sobre as mulleres soas que viven na cidade, que eran consideradas moralmente sospeitosas Non pasou só na Coruña, senón en moitos máis sitios. Había moitos homes de paso: do Exército, da Mariña, de barcos mercantís… E iso atraía mulleres. O padrón trata de localizalas para expulsalas, pero en realidade non as expulsan. Había mulleres, solteiras e casadas, que practicaban a prostitución ocasional para complementar recursos. As autoridades sabían que, aínda expulsándoas, non ía cambiar nada. De feito, era bastante común que, despois de ser desterradas, volvesen aparecer pola cidade. No teatro ridiculízase moito a moral das criadas. As galegas eran estigmatizadas por pobres e por falaren outra lingua pero, tal como explica no libro, en xeral era mal vista a xente de fóra, tamén homes: vascos, asturianos, irlandeses… É un problema global. Tamén pasa en Francia, por exemplo, cos bretóns. Cervantes, Lope de Vega, Tirso de Molina… falan das mulleres que coñecen, que son as criadas, as mulleres que traballan en tabernas e mesóns… Pero o que acontece é que, 150 anos despois, o tópico continúa. É un prexuízo, en xeral, contra o que vén de fóra. Que se repite, tamén, porque vende, porque á xente faille graza. Burlarse da criada pobre, por exemplo. As mulleres galegas eran das máis proclives á migración, de distancia curta, media e longa. No século XVIII, moitas traballan no téxtil. E tamén se toman medidas legais para evitar que vaian á sega. Por que? As mulleres integrábanse nas cuadrillas de homes e, claro, durmían xuntos, o cal preocupaba á Igrexa. A Real Audiencia dita unha normativa para evitar que as mulleres vaian á sega, pero non se cumpre porque as mulleres precisan traballar e os grandes propietarios precisan man de obra barata. Cal é o papel das mulleres na colonización de América? Foron poucas mulleres, pero tiveron un papel fundamental. A migración feminina é máis tardía que a masculina. Empeza polos anos 20/30 do século XVI. En 1590, cae en picado e despois non se recupera até o século XVIII e XIX. A monarquía trata de impulsar o envío de solteiras, pero é un fracaso. As casadas de clases altas contratan servizo doméstico indíxena, o cal propicia o intercambio cultural. Tamén hai mulleres estranxeiras, mulleres doutras relixións e etnias… No sur do Estado son expulsadas mouriscas, xudías, xitanas… Cando se fala da expulsión dos mouriscos ou dos xudeus, esquécese que a maioría eran mulleres. Na expulsión dos mouriscos, moitas casan con cristiáns para evitar ser expulsadas. Canto ás estranxeiras, as irlandesas, por exemplo, sofren os mesmos tópicos que as galegas. Ademais, aparecen os mesmos tópicos anti-inmigración de hoxe. Que eran preguiceiras, que cheiraban mal… Tamén hai mulleres que quedan, que non emigran. Por que di que, máis que división sexual do traballo, no ámbito agrario o que hai é complementariedade entre homes e mulleres? No rural, nunca houbo división sexual do traballo. Nas aldeas, as mulleres facían os mesmos traballos que os homes. Agás en zonas vinícolas, por exemplo, nas que non facían certos traballos. En calquera caso, cando os homes estaban ausentes, as mulleres asumían todo. O impacto da ausencia podía ser moi variado. Nos últimos anos, ábrense paso visións menos vitimistas das mulleres, fronte ao tópico, por exemplo, da viúva soa. Se os maridos están ausentes, elas están ao mando da familia e por iso son as que pagan impostos, débedas, rendas… Por iso a lei dálles unha serie de opcións. Basicamente, para que poidan pagar. O cal significa non apoderamento, senón certa autonomía. Se cando eles volven non están de acordo coas decisións que elas tomaron, teñen que ir a preito contra elas. Máis ás veces si se producen situacións de desamparo absoluto. Como o caso que conta de María Fernández Si. O sobriño vai á súa casa buscar sal e atópaa morta, co cocho coméndolle a cara. Era unha muller nova que sufrira unha morte accidental. Levaba varios días morta e ninguén se decatara. Un caso brutal de soidade. As mulleres de ausentes chaman a atención dos foráneos pola carga de traballo que asumen. Os ilustrados non entenden que os galegos emigren por tan poucos cartos A solteiría definitiva das mulleres galegas, por exemplo, era moi alta. Feixoo e Sarmiento falan das mulleres que quedan abandonadas. Pero as elites viven das rendas que pagan os campesiños. E se se produce menos, eles cobran menos. Feixoo defende que as mulleres teñen iguais capacidades que os homes e é, en xeral, máis prudente ca Sarmiento, que di por exemplo que os homes volven de Portugal coa sífilis... Para xente coma eles dous, 200 reais, que era o que traían os homes da sega, non era nada. Pero para os labregos era diñeiro. E precisaban diñeiro para comprar o que non producían e para pagar os impostos, os funerais… Ademais, un adulto ausente non gastaba en comida. Os galegos tampouco querían ir a América. A súa é unha emigración temporeira, familiar. En América ofrécenlles o que xa teñen: terras, gando, apeiros de labranza. Explica, despois, que o que houbo na Galiza foi un modelo de sobreexplotación do traballo feminino. Algo bastante afastado do mito do "matriarcado galego". Mulleres cargadas de traballo, de débedas, cun alto grao de analfabetismo… No tempo de Carlos III, Campomanes, que tivo unha carreira política fulgurante, facilitou na práctica o traballo das mulleres. As mulleres que el vía eran as asturianas que ían a Madrid a pé. Das andaluzas, en cambio, dicía que eran preguiceiras, pero é que non tiñan terras, que ían facer? O que había, claro, era unha sobreexplotación das mulleres, que traballaban no campo e na casa. Isto non era, como dicía antes, apoderamento, pero si lles daba autonomía, capacidade para decidir por si mesmas. En conclusión, que explotadas si, pero non vítimas indefensas, sen axencia Porque a lei tiña prevista unha solución para o problema das mulleres de ausentes. Hai por exemplo un caso dunha muller de Baiona cuxo marido está en Andalucía, que marcha xa con débedas e non manda nada. Ela acaba conseguindo que o xuíz embargue só os bens del. O xuíz habilítaa a ela, porque precisaría o permiso do home. Consultei sobre isto aos meus compañeiros de Dereito e dixéronme que era raro, pero legalmente posíbel. Outro caso é o dun home que lle encarga ao notario que lle dea cartos á muller na súa ausencia. El tampouco manda cartos e o notario acaba pedindo o embargo. Tamén é un caso moi curioso, ademais dunha fonte extraordinaria, porque o notario apunta todo o que lle dá á muller e para que. No xuízo, el fala dunhas cartas, pero logo compróbase que o marido non puidera escribilas porque era analfabeto…