Melania Cruz: “O futuro pasa por ter claro que a cultura é algo no que hai que investir”

A súa vocación de actriz comezou moi cedo, e talvez por iso sempre destaca a importancia do teatro na escola. Eu comezo con Marga Portomeñe, no grupo de teatro do Instituto Virxe dos Ollos Grandes de Lugo, e alí, como alumna, asisto a unha curta de Jorge Coira que veñen presentar Luís Tosar e o propio Coira, que foran ambos alumnos de Mavisa Rodríguez López, unha profesora que creou aquel grupo de teatro e a quen se lle deben moitas vocacións. Aquela foi unha experiencia que me marcou moito. Despois, seguín no teatro universitario, no campus de Lugo, catro anos con Paloma Lugilde e un con Quico Cadaval. A Escola Superior de Arte Dramática de Galiza creouse hai moi poucos anos, e durante tempo foron as Aulas de Teatro Universitario as que nutriron a profesión. Creo que todas as xornadas de teatro universitario permitían que nos coñecésemos, que intercambiásemos ideas e, ademais, entrabamos en contacto co que estaban facendo compañías de todas as partes do mundo -de Alemaña, de Portugal, de Latinoamérica...- ás que acompañábamos durante toda a súa estancia aquí. Todo iso propiciaba un enriquecemento enorme a nivel individual e colectivo. Penso que as aulas de teatro universitario son o lugar máis próximo ao profesional, porque aí aprendes todo o que unha compañía ten que facer, desde escoller o texto até recoller o escenario e montar na furgoneta ao rematar unha función. Co paso dos anos, vostede acabou por converterse nunha figura clave tanto do teatro como do audiovisual. Adoita dicirse que a visibilidade vén do audiovisual pero que o prestixio o dá o teatro. Segue sendo iso así? Creo que o prestixio do teatro decaeu algo nos últimos anos. Antes, en calquera cidade europea o obxectivo último de calquera persoa que se dedicase á interpretación era facer teatro. Agora detecto un cambio de foco: mesmo as grandes produtoras teatrais buscan cabezas de cartel que sexan coñecidas polo público a través do audiovisual para levar a cabo os seus espectáculos. A min, en cambio, o audiovisual apareceume un pouco por casualidade, porque dúas directoras de casting viñeron verme ao teatro e fixéronme unhas probas. A partir de aí xurdiron as primeiras oportunidades, que foron ampliándose co paso dos anos. Entre os seus moitos papeis para o audiovisual, un dos máis simbólicos, polo seu significado e por estar feito para a televisión galega, foi o de encarnar a Rosalía de Castro no telefilme Contou Rosalía, que axudaba a difundir unha idea máis acorde cos estudos máis recentes sobre a escritora. Foi un traballo moi interesante porque proxecta cara ao gran público unha idea de Rosalía moi coñecida xa para os estudosos pero moi pouco estendida entre o imaxinario popular. Difundir esa nova Rosalía que están descubrindo as persoas especialistas, que desmonta moitos mitos e que descobre unha muller forte, loitadora, feminista e nacionalista, na medida en que se podía ser estas cousas no seu tempo, era o obxectivo último daquela produción. O audiovisual tamén deu un gran paso adiante tocando este tipo de temas e apostando por estéticas que antes eran ignoradas e que, non obstante, son as que máis prestixio lle están dando ás producións galegas. Nese sentido, a produción de Doghs foi un exemplo de como se sacan adiante as cousas neste país. Un equipo que cre na película e que pouco a pouco vai sumando apoios pequenos pero con moitas ganas de sacar adiante o traballo. Foi un filme que se rodou con moi pouco diñeiro pero que conseguiu a visibilidade necesaria para conseguir axudas á distribución, que foron a clave do seu éxito comercial. E iso permítelle á produtora, Gaita Films, continuar con esa liña creativa máis arriscada. "O teatro sempre está en crise [risas], pero si que é certo que as administracións non lle prestan o apoio necesario" Parece que o cine está dando pasos adiante e que o teatro segue unha evolución inversa, metido nun impasse no que non se sabe moi ben que vai ocorrer, malia o talento probado de moitas das persoas que actualmente son os seus protagonistas. O teatro sempre está en crise [risas], pero si que é certo que as administracións non lle prestan o apoio necesario. E logo, suceden cousas como as que están tendo lugar en Ourense, onde un alcalde que podería ser o protagonista dun esperpento retira todas as axudas aos proxectos culturais que lle outorgaban prestixio á cidade. En xeral, o sistema de axudas non consegue que o teatro poida desenvolverse plenamente. Por exemplo, a desconexión entre as axudas á produción e a distribución provoca que poidas producir un espectáculo con certo desafogo pero que despois non se vexa nos teatros. Precísase unha política que posibilite un teatro de base que anime ao público, xa desde a infancia, a querer ver teatro, e iso significa ter en conta a importancia do teatro escolar, do universitario, do amador... E mesmo levar o teatro ás escolas. Unha antiga proposta da LOGSE aconsellaba incluír a expresión dramática como materia, e que eu saiba, o único centro educativo que a implementou foi un colexio privado de Lugo, o Fingoi, onde din clases precisamente de expresión dramática en primaria. Pero claro, é un centro que xa decidiu hai moitos anos -pensemos que aí levou a cabo un gran traballo Carvalho Calero- apostar pola cultura na educación, por que o alumnado estivese en contacto coa creación cultural do país. E no audiovisual pasa un pouco o mesmo: ás veces dáselle unha enorme cantidade de diñeiro a producións audiovisuais nas que as directoras non son galegas, as protagonistas non son galegas, o equipo técnico está formado por unha maioría de persoas que non son do país... Habería que preguntarse por que se lle dá este diñeiro a producións que xa teñen axudas moi xenerosas das administracións estatais e, pola contra, non se axuda a produtoras galegas que teñen máis dificultades para financiar os seus proxectos. —Nese sentido de crear cultura de base, a compañía que leva con Tito Asorey, A Quinta do Cuadrante, en colaboración con Incendiaria, está a vivir unha experiencia moi exitosa con A lúa vai encuberta, que recibiu o premio Manuel María. Un premio que non ofrece demasiado diñeiro pero si asegura un mínimo de trinta funcións, o que permite unha certa seguridade á hora de producir o espectáculo. É que iso é o máis interesante que pode ofrecer un premio, primeiro, porque na actualidade non hai maneira de asegurar ese número de funcións para case ningún espectáculo, e segundo, porque a distribución non se limita a cidades e vilas grandes, senón que realmente vas a todo tipo de prazas e aseguras que a obra se vexa por todo o país. Poder ir a prazas pequenas como ás que estamos indo é case un privilexio a día de hoxe, permíteche medirte cuns públicos aos que habitualmente non podes chegar. Os programadores teñen o costume de crer que 'o seu público', como eles lle chaman, non vai aceptar determinadas estéticas ou determinadas temáticas, mais se non abres o abano non permites que ese público coñeza cousas que se están facendo na actualidade e que, polo tanto, poida xulgalas por si mesmo. E malia que este non é un espectáculo que a priori encaixe no que se podería etiquetar como comercial, estamos absolutamente abraiadas coa excelente recepción que estamos tendo en todos os escenarios aos que fomos. En todos os sitios a resposta é excelente. E todo iso demostra que habería que reformular os criterios cos que se programa teatro en moitos lugares. Tamén demostra que temas que non era habitual tocar na escena comezan a abrirse paso entre as preferencias das compañías e que o público responde ben a eses desafíos que lanzan desde as táboas. Nos últimos meses puidemos ver propostas como as de Chévere -N.E.V.E.R.M.O.R.E.-, PT Excéntricas -O porco de pé-, Sarabela -Semente de Nós-, Talía -Morte accidental dun anarquista- ou a propia A lúa vai encuberta, que se enfrontan coa actualidade sen medo a adoptar unha posición política ante a realidade presente. Debe ser ese o camiño que escolla a escena no futuro? En A lúa vai encuberta hai unha escena escrita por Vanesa Sotelo que se titula 'Declaración de ignorancia' e que fala precisamente de como fomos educadas nos silencios. Hai unha parte da historia que se nos furtou, non só desde o ámbito educativo, senón desde todas as institucións socias, comezando polas familias. Os anos de ditadura fixeron o seu traballo e o fracaso das forzas rupturistas e nacionalistas -do que fala Manuel María na súa obra- dá unha idea de todo o que perdemos, de en que quedou un soño que podería ser enorme. Probabelmente todo isto ten que ver coa falta dunha burguesía galega que defendese a identidade, a lingua e a personalidade do noso país. Mais en todo caso, darlle á volta a todo iso leva o seu tempo e talvez chegou o momento de rebelarse contra eses silencios, de volver escribir unha historia que se nos contou con demasiados baleiros que o teatro -igual que outras disciplinas- ten que contribuír a encher. A cultura do ladrillo levou a que haxa espazos onde se exhibe teatro, ou cinema, pero que non están pensados para iso. Esa recuperación da autoestima debería pasar tamén pola dignificación da creación. A xira que leva a cabo lévaa a salas que distan moito de reunir as condicións mínimas que se lles podería exixir aos lugares nos que o público se encontra coas obras. A cultura do ladrillo levou a que haxa espazos onde se exhibe teatro, ou cinema, pero que non están pensados para iso. Non sei exactamente para que están pensados, pero non teñen a suficiente dotación técnica, nin teñen persoal preparado para atender as necesidades dos espectáculos. As salas, segundo as bases que rexen a Rede Galega de Teatros e Auditorios, deben ter esas condicións mínimas, pero en moitísimos casos carecen do máis esencial. Nalgúns sitios mesmo temos que alugar o equipamento técnico do que carece o teatro: calquera compañía que ame o seu traballo quere que o seu espectáculo se vexa igual nunha cidade de trescentos mil habitante que nunha vila de dez mil, e iso obríganos a un traballo e uns gastos extras que debe asumir a compañía. Por parte do público, porén, estou convencida de que hai futuro: practicamente en todos os escenarios nos que fixemos a función houbo unha magnífica recepción. Podías sentir o entusiasmo do público. No cinema, existe tamén unha serie de salas máis ou menos novas que están comezando a apostar polo cine galego e que se ven recompensadas cun público que está ávido de ver o que se fai aquí. As plataformas non poden substituír as salas nin os festivais, que é onde a xente se coñece e onde poden nacer proxectos novos, contactos entre as persoas creadoras e o público. Daquela, o futuro pasa por confiar no público? Pasa por ter claro é que a cultura é algo no que hai que investir para construír unha cidadanía máis crítica e consciente. O público está ávido de ver cousas, de ver cine e teatro galego, pero hai que ir a por el, facilitarlle a asistencia e o coñecemento dos creadores contemporáneos Nese sentido, existe a sensación de que as propostas que proceden das administracións nunca funcionan tan ben como as que xorden da base. Durante moitos anos perdemos público e ese público hai que recuperalo, e para iso é preciso baixar a area, ir a centros culturais, falar con asociacións, petar na porta dos centros educativos... Se cadra iso é o que fan as propostas de base e por esa razón son quen de comunicar máis facilmente co público, entrar en contacto coas súas inquietudes. O público está ávido de ver cousas, de ver cine e teatro galego, pero hai que ir a por el, facilitarlle a asistencia e o coñecemento dos creadores contemporáneos. E xerar lugares de encontro: os coloquios que se fan despois dunha proxección ou dun espectáculo teatral son moi iluminadores sobre o que as persoas espectadoras esperan de nós. E o mesmo se pode dicir das función escolares: se as preparas ben e creas unidades didácticas que lles dean pistas previas sobre os temas que se tratan nunha obra, a resposta é magnífica. E os festivais tamén teñen un papel fundamental: poder ver o que se está facendo noutras xeografías é básico para atopar novos códigos sobre como falar da nosa realidade nun contexto global. Falamos do apoio das administración, pero tamén semella que falta apoio á creación galega por parte dos medios de comunicación. A información sobre a cultura galega -e, sobre todo, teatral- practicamente desapareceu da prensa diaria da Galiza. Nese sentido, a aparición de Sermos Galiza e, logo, de Nós Diario supuxo un enorme respiro: non hai mais que ver a difusión que fan de calquera proxecto cultural -teatro, cine, música...- e comparalo co resto da prensa: non ten nada que ver. E xa non falemos dos medios institucionais: hai pouco unha publicación revelaba que é a primeira vez desde 1985 que a TVG non está emitindo producións propias de ficción. A sensación é que se está levando a cabo un desmantelamento do sector, que non se apoia as produtoras do país -agás unhas oucas escollidas- desde un organismo que tería a obriga de defender e fomentar a creación galega e en galego. Para iso naceu a Televisión de Galiza. E se iso fose pouco, vemos como se castiga a determinados profesionais por dicir o que pensan ou por levar unha camiseta. Daquela, como ve o futuro inmediato do cine e do teatro galegos? Creo que non pode depender de nós, das creadoras, o futuro da cultura. Nós seguimos facendo, moitas veces sen apoio de ningún tipo e poñendo os nosos propios cartos, mais as institucións teñen a obriga de canalizar toda esa potencia creativa. Manuel María: teatro contra o esquecemento