María Barcala: "O meu obxectivo non é triunfar en Madrid"

—Libre coma os paxaros parece un texto moi difícil de interpretar… O máis difícil que fixen nunca. Fixera antes moitos monólogos, pero ningún coas dificultades técnicas deste. En Helena: xuízo a unha lurpia, por exemplo, hai un personaxe que se constrúe dun xeito moi agradecido para a actriz, mais en Libre coma os paxaros Rosalía é quen é. En Helena, ademais, hai unha historia lineal, e en Libre coma os paxaros tratábase de mergullarse no pensamento de Rosalía, de transmitir o seu pensamento e a súa palabra forte e inmensa. Este é un proxecto ao que Xulio e eu levamos dando voltas desde hai dez ou doce anos, pero polo medio fomos facendo outras cousas. O que facemos é un percorrido non cronolóxico, senón temático, polo pensamento de Rosalía. Transitar pola vida dunha muller coma Rosalía xa impón, despois extractar todo o seu mundo literario e darlle o noso punto de vista foi moito traballo. Ademais, é unha obra moi esforzada para a actriz. —Na que ademais non a acompaña máis que unha mesa de escritorio, as luces e algo de música. Podía non ter sido así. Ao principio había máis música, máis posicións… pero Xúlio quixo quedar co esencial. Estou feliz pola resposta do público. No momento hai un silencio sepulcral, pero despois a resposta final é potentísima. E eu sei que non é un espectáculo fácil. Non deixa de ser unha muller vestida de negro diante dun fondo negro falando unha hora. Levamos unhas 40 funcións e parece que o espectáculo chega ao público: ao final van conversar con Xúlio, danlle os parabéns para min… —O texto fala da Rosalía feminista, galeguista, comprometida cos problemas sociais do seu tempo. É unha Rosalía política, fronte ao tópico que afortunadamente se foi deixando atrás. Todo o seu pensamento político e social. Todo o que non calou. Nós estudamos non só a obra rosaliana, senón o que escribiron os estudosos sobre ela e iso foi unha axuda inmensa. Estamos moi satisfeitos do resultado. Como xa dixen noutra ocasión, eu teño a sensación de que levo toda a miña carreira traballando para facer Libre coma os paxaros. A intención, ademais, non era que fose un recital dos versos de Rosalía. Si que é un texto con versos de Rosalía, pero hai unha dramaturxia de Xulio na que hai versos que transitan como prosas ou na que todas as prosas de Rosalía están en galego. É unha mágoa, aínda hoxe, que versos extraordinarios como os de En las orillas del Sar non se usen moito, o cal é signo de que a lingua galega non está na situación que debera estar, que sería ben difícil coas políticas que hai. Rosalía era unha escritora profesional e escribía en castelán para onde lle publicaban, por exemplo en Cuba. Pero non hai dúbida de que é unha escritora galega de seu que ademais escribe en galego. Recuperar o público que se perdeu é moi difícil. O medo quedou instalado e tamén hai que entendelo —Mudando de tema, Teatro do Atlántico superou o efecto da pandemia? Foi unha situación moi dura. Eu estaba tan obsesionada con hixienizar o local de ensaio que me esquecía de que quen tiña o maior perigo era eu, por ser a maior. De feito levo unha vida monacal. Vivo recluída porque non podo permitirme enfermar e perder funcións, porque despois recuperalas é moi difícil. Despois das funcións despídome con moito cariño pero vou para a casa. Aquí, na Galiza, tivemos a sorte de que houbo concellos que, aínda ás veces con só trinta persoas de aforo, mantiveron a programación teatral. Pero recuperar o público que se perdeu é moi difícil. O medo quedou instalado e tamén hai que entendelo. E ademais hai cambios que viñeron para quedar: todo se torna internáutico. E o público custa moito crealo, pero destrúese facilmente. Mais tampouco quero queixarme disto porque a pandemia afectou a toda a cidadanía. Estamos nun cambio de era no que o que chamabamos Estado de Benestar está a ser desmantelado. Como está moi tocado o mundo das relacións, do contacto social. —Ter luz e calefacción na casa tórnase un luxo… Por iso e por outras perdas básicas os discursos sobre o imprescindíbel que é a cultura é máis difícil que convenzan. Por iso non me quero queixar, porque a situación está a ser moi dura para todo o mundo. Agora parece que hai un boom de volta da cultura porque vimos de estar con todo parado. Pero se nin os bens de primeira necesidade están ao alcance de moita xente… O teatro ou a música axudan a vivir. Pero se morres de fame e de frío, de pouco che vai valer. As cousas son como son. Este sector tampouco hai que desatendelo porque somos traballadores que vivimos disto, pero o contexto é que a sociedade está perdendo moitos dereitos que xa dabamos por supostos. Nós temos este oficio, pero vemos moitos negocios que pechan… Vivimos nun mundo caótico. E o teatro, que forma parte da vida, tamén axuda a reflexionar sobre iso. —Para vostede son xa moitos anos de carreira. Non é a primeira crise que vive. Que mudou para mellor e para peor para unha actriz desde os seus comezos? Eu comecei cos Antroido, en festivais de rúa, e despois xa fundamos Teatro da Mari Gaila, unha compañía creada xa para facer espectáculos en galego. Naquel momento traballabamos igual seis meses para facer un espectáculo. Agora os ensaios duran un mes ou menos. Facíanse as cousas doutra maneira, con moito voluntarismo. E cando estaba o espectáculo feito, non había onde estrear. Non había teatros: eran cines nos que de vez en cando facían teatro as compañías comerciais de Madrid, que facían "provincias" antes de estrear en Madrid. A primeira función en galego no Teatro Principal de Santiago fixémola nós, Teatro da Mari Gaila. Tamén foi onde se deu o primeiro bico homosexual nun teatro da Galizaa. Hai moitas "primeiras veces" que xa as fixemos nós naquel tempo. E se nós conseguimos estrear no Principal foi grazas á xestión dunha concelleira que bregou contra vento e marea. O día da función a fila ás portas do teatro chegaba ao Preguntoiro. Porque era unha novidade tremenda. E ela foi buscar o resto da corporación para que a visen. As cousas cambiaron moito, tamén grazas ao esforzo dunha xeración que pelexou moito. As compañías, para usar eses teatros, tiñamos que pagar un pastón a esa empresa Pelexa por exemplo para que o concello da Coruña recuperase o Teatro Rosalía e a Deputación, o Teatro Colón. Porque os teatros, que eran públicos, estaban alugados a unha empresa que os usaba como cines. E as compañías, para usar eses teatros, tiñamos que pagar un pastón a esa empresa. Foi moito demandar, moito pelexar, e as institucións tamén foron tomando conciencia, pero levou moitos anos. —A sociedade estaba desexosa de cambios porque o tempo político era outro, o público estaba moi implicado… Eramos un colectivo moito menor que agora. Hoxe somos moitos máis. Hai unha escola e, por sorte, xente moi ben preparada. Pero como non están medrando as infraestruturas hai moita máis xente que quere facer teatro nos mesmos espazos. Por iso hai que dar uns pasos máis alá. Nós levamos moito tempo defendendo a creación de compañías residentes. Agora os espazos teatrais tenden a ser contedores de función única. As compañías residentes serían un xeito de que o teatro teña continuidade. Os espectadores tampouco poden ir a todo, pero se por exemplo un espectáculo queda dous meses no Colón, acabará indo moita xente. Sería unha forma de dar estabilidade ás compañías. Un modelo que ademais en Europa é moi común. Que non quere dicir que a compañía residente sexa a única que use ese teatro. Cando nós comezamos, a única maneira de estrear era facer unha función en castelán e levala polo Estado. Agora as cousas deberan ter avanzado máis. Vivo recluída porque non podo permitirme enfermar e perder funcións; recuperalas é moi difícil —Que pensa cando se critica as compañías galegas por non querer saír para expoñerse a outros públicos? É algo que nos din moito, si, mesmo desde Agadic. Eu xa fixen iso durante moito tempo. Nós facemos teatro para o público galego. Xa con Teatro do Atlántico tamén fixemos funcións fóra, pero sempre en galego. Nós xa fixemos moitas xiras por aí. Era moi esforzado e eramos moi novos, pero o noso proxecto xa era entón esperar a que se crease un teatro nacional potente para facer o que realmente queriamos, que era traballar para esta comunidade, formular temas que lle digan algo a esta sociedade. O meu obxectivo non é triunfar en Madrid. —Despois dos comezos sen nada viñeron o CDG, os circuítos, as axudas… Houbo tempos de certa estabilidade para parte das compañías que igual fixeron que se loitase menos. Na era Fraga o sistema fomentaba a solución individual… Partimos de cero para empezar a ter algo. Había moita ilusión nos creadores e tamén nos técnicos que nos apoiaban. Pelexamos xuntos para recuperar, por exemplo, o fantástico teatro Pastor Díaz de Viveiro. Comezou a haber tamén a figura do programador nos concellos… Pero si que é verdade que hai un momento no que se van creando rutinas que poden ser mortais. Agora nas vilas non se pegan carteis para anunciar os espectáculos. Todo se fai por internet. É o público o que ten que ir ao web para ver o que hai. E penso que iso excede a responsabilidade tanto do público como dos creadores. A oferta cultural debera entrar polos ollos. E agora xa non hai case nin xornais en papel, nin se fan roldas de prensa. A min chámame xente que non coñezo para preguntarme como ten que facer para conseguir unha entrada. As billeteiras por internet poden ser bastante complicadas… Penso que todo iso non debera ser así, porque facilita moito que o público renuncie. As compañías que xa temos unha longa traxectoria levamos moito tempo facendo un traballo moi esforzado, moi voluntarista, porque a situación non é boa —Hai compañías novas ás que lles vai ben relacionándose co público por internet desa maneira. Dedican recursos a produción, comunicación… Penso en Voadora, aínda que acaba de desfacerse. Quizais tamén é case unha excepción pola repercusión que conseguiu. Acaban de desfacerse e non porque lles falte traballo. Marta Pazos ten traballo comprometido para varios anos. Pero non é o mesmo ter uns medios económicos que outros. As compañías que xa temos unha longa traxectoria levamos moito tempo facendo un traballo moi esforzado, moi voluntarista, porque a situación non é boa. Se cadra unha compañía pode por exemplo contratar alguén puntualmente para levarlle prensa, pero é un salario máis que xa nos gustaría poder permitirnos. Entón acabamos mandando a información nós, e unhas veces fannos caso e outras, non. —Tamén porque case non quedan áreas de cultura nos medios. Falaba vostede antes das compañías residentes. É un vello debate. Hai polo menos dúas preocupacións, que é a dependencia dos vaivéns políticos e a xustiza. Porque igual quedan unhas poucas compañías cos mellores espazos… Habería que buscar a fórmula e é difícil que se faga a gusto de todo o mundo. Pero o que comentas da dependencia dos orzamentos que queiran dedicar ao teatro xa pasa agora. Nós pedimos hai dous anos unha subvención que non nos deron e estivemos a piques de pechar a compañía. Eu xa non podía máis. Pero chamounos Luciano Fernández, do Padroado de Padrón. Quería axudarnos. Foi cando nos puxemos por fin con Libre coma os paxaros. Cando sentes que non importas, que o teu traballo xa se considera "amortizado", como di Eduardo Alonso, chámante para axudar. Foi un apoio moral moi grande. Nós quedaramos ese ano sen subvención e outros anos quedarán outros. As axudas son imprescindíbeis porque montar un espectáculo é moi custoso. As compañías residentes terían que facerse cun concurso público, cunha duración limitada… Habería, como dicía, que buscar unha fórmula. Pero a estabilidade que daría permitiría estudar a contorna, traballar coa cidadanía… Ademais podería haber persoal para encargarse da distribución, da creación de público… E as residencias terían que convivir co labor moi encomiábel das pequenas salas de teatro, mantendo tamén as axudas para o resto das compañías que non entrasen como residentes ou cuxo proxecto non encaixase tanto coa liña do teatro. Eu estiven no CDG contratada durante dous anos. Agora os contratos son como de cinco meses… Hai moita inestabilidade. E así ademais é moi difícil facer oficio, se tes funcións esporádicas. Os espectáculos medran facendo funcións. As nosas estruturas, as nosas asociacións, tamén dependen de que o activismo de quen as leve sexa máis radical ou menos —Pero hai unión no sector? Porque hai intereses diverxentes. E se non se pelexa xuntos, parece difícil. Eu diría que hai unión, que non homoxeneidade de opinións. A min gústame moito traballar con actores novos e eles mesmos din que non teñen o sentido de comunidade que tiñamos nós. Agora hai dinámicas máis individualistas, moita presión para triunfar… Pero eu penso que todo se andará. O triunfo é efémero e co tempo iremos dándonos conta de que en comunidade é máis fácil pelexar. As nosas estruturas, as nosas asociacións, tamén dependen de que o activismo de quen as leve sexa máis radical ou menos. Isto é culpabilizarnos? Penso que hai que ter en conta circunstancias múltiples. Cando tes que sobrevivir é máis difícil plantarte. Mais penso que é cíclico e que todo se andará. —Supoño que despois de Libre coma os paxaros quedará moito Teatro do Atlántico… Pois non moito. De feito non solicitamos axuda para montar unha obra no próximo ano. De Libre coma os paxaros quédanos algunha función fóra e queremos levala máis polas vilas galegas. Eu quero seguir facendo este traballo, pero realmente a fatiga que teño a nivel empresarial é brutal. Non teño forzas para meterme nunha nova produción. Non sei se pasado o tempo faremos algunha cousa máis, quizais máis pequena. Non é doado pechar unha empresa despois de tantos anos, nin sequera legalmente. Eu teño 65 anos e síntome ben como actriz, teño forza e enerxía para seguir a dicir cousas nun escenario e algo aprendín ao longo de todos estes anos. Pero como compañía, como estrutura de Teatro do Atlántico, imos ir pechando. O cal non quero dicir que Xulio e eu non queiramos seguir no oficio. —Pois tamén se cadra sería bo para vostede traballar con outros directores. Iso xa mo di Xulio! El si traballou bastante con outra xente, eu poucas veces. E a min encantaríame, claro. Nós levamos moito tempo tirando do carro como compañía e tamén é lícito que agora queiramos estar do outro lado, aínda sabendo que é difícil. Eu tiven sempre claro que Teatro do Atlántico era o meu proxecto e tampouco quixen estar facendo varias cousas á vez: televisión, outros espectáculos… Eu quero seguir traballando, pero tampouco me fai falta ser a protagonista. E se ao final remata aquí tamén me despedirei contenta da miña traxectoria. Tamén colaboro con outra xente só polo pracer de facelo. Por exemplo, en lecturas dramatizadas. Sempre nos quedará o teatro amador, en calquera caso. O tempo dirá. Eu o que desde logo non perdín foi o pracer de ser espectadora. Eu manteño esa inocencia, esa capacidade de gozo e de sorpresa.