Ledicia Costas, o oficio da escrita

—Como foi o acto de entrega das Medallas Castelao? Foron 50 minutos de acto. Cando os formatos son así, reducidos e intensos, todo flúe mellor. Foi un acto moi protocolario, moi emocional tamén polo que implica a figura de Castelao, por ser no lugar onde están os restos de Castelao, de Rosalía ou de Fontán… Foi rápido e bonito. Eu fixen unha defensa do idioma galego e do papel dos mediadores: bibliotecarios, libreiros e mestres, á hora de achegar os libros ao público infantil e xuvenil. Tamén me declarei neofalante. Expliquei que me criei no rural vigués e que me acheguei ao galego a través da literatura infantil e xuvenil. Velaí o poder da literatura. —Empezou a falalo de adolescente? Si. De feito, os primeiros títulos que escribín, sendo unha nena, foron en castelán. Despois descubrín títulos de Fina Casalderrey, de Xabier P. Docampo ou de Agustín Fernández Paz que me levaron a outros libros en galego. Así empecei a miña transición para converterme en galegofalante. Na miña casa non se falaba galego. Pero fun das primeiras xeracións escolarizadas en galego e ademais a contorna era favorábel, porque no rural vigués falábase galego. Non é algo que contase moito, pero pareceume unha historia bonita para contar neste acto. Porque pode dar unha luz de esperanza. —Falando de luces, a súa última novela para persoas adultas é Golpes de Luz. Como xurdiu esta historia? Apetecíame falar dos coidados e de como condicionan a vida das persoas coidadoras, sobre todo mulleres. No barrio onde viven meus pais hai moita xente maior e moitas mulleres de arredor de 60 anos que están entregadas ao coidado de nais, pais ou sogros e sogras. Impresionoume moito unha veciña de miña nai que dixo que ela non se deprimía porque non tiña tempo. Pareceume esgazador. Na miña novela hai unha muller de case 80 anos coidada pola súa filla de arredor de 40, cun fillo de 10. É unha historia contada desde a perspectiva dos distintos personaxes. O maior reto foron os cambios de rexistro, para adaptalo á realidade de cada personaxe. —A avoa sofre demencia e o neto e a filla relaciónanse de maneira moi diferente con este feito. Un neno nun libro de narrativa para adultos sempre axuda a dar outra visión da realidade… É o que pasa na vida. O mundo infantil ten a súa lóxica, unha lóxica esmagadora que, desde a sinxeleza, pode deixarte sen argumentos. Eu estou sempre moi atenta ao que din os nenos e nenas. E penso que contrastalo co que din os adultos enriquece as novelas. —Golpes de luz podería estar, como Infamia, nunha colección de literatura xuvenil. Infamia lese bastante, de feito, nos institutos. Si que é certo que as dúas se len nos institutos. Eu non pensei que fose pasar, pero pasou. Para min foi unha sorpresa. Eu non os pensara para público xuvenil. E son dous libros duros. Infamia é durísimo e o alumnado entra moitísimo na historia… —Golpes de luz fala de narcotráfico e de como afecta á xuventude ou do bullying, de feito. Respecto do segundo preséntanos un personaxe que aprende a deixar de asumir o papel de vítima. Sebas é un neno autónomo que aprende a resolver os seus propios problemas, cos seus recursos e co apoio doutros nenos e nenas da súa idade. Eu non quería sufrimento polo sufrimento. Non quería bágoa fácil. De feito algunha das situacións que relata o libro acaban sendo cómicas. Penso que escribín unha traxicomedia… —Nesa traxicomedia sae algo do que vostede mesma puido ver en Vigo na súa infancia respecto do tema da drogadicción? Eu crieime no barrio onde naceu o movemento Nais contra a droga. Cando eu tiña 11 anos o meu padriño morreu de sobredose de heroína. Tiña unha relación con el bastante especial. De feito penso que foi a primeira persoa que me agasallou un libro. No meu barrio había unha casa onde os mozos ían mercar droga. Unha vez tiven que pasar por enriba dun rapaz que acababa de picarse e estaba tirado no chan. Había xiringas nos campos que atravesabamos… Foi unha época brutal. —A avoa defendera a irmá do bullying a hostias contra os acosadores. Hai algo politicamente incorrecto na novela aí. A avoa vén doutra época, pero é quen lle transmite a Sebas a forza para que aprenda a defenderse. O único recurso que tiña a avoa era a violencia. Pura supervivencia. E a avoa e o neto teñen unha relación especial. Ela é o motor, quen lle inculca que hai que espelir, saír adiante, e non posicionarse no papel de vítima. É un relato contra a pasividade. Cadaquén ten que usar os recursos que ten ao seu dispor. —O neno de lume foi Premio Merlín o ano pasado. O xurado definiuno como un libro sobre a busca das orixes, o valor da diferenza, a inxustiza social e a amizade. O mesmo podería dicirse de Golpes de luz. Que quería contar vostede? Si, hai fíos non tan invisíbeis que unen as miñas novelas. Quería escribir unha historia de fantasía. Atópome cómoda mesturando realidade e fantasía. É unha historia sobre un neno con superpoderes que ao mesmo tempo é unha especie de conto de fadas ambientado nun lugar que podería ser Londres. Cun xeito de conto clásico. Xa escribín sobre vampiras, sobre cociñeiras defuntas, sobre inventoras… Personaxes moi contemporáneos. Esta vez quería levar a historia atrás no tempo. —Londres sae na súa serie sobre a señorita Bubble, en A balada dos unicornios… Por que tanta presenza? Que ten que ver co seu gusto polo subxénero do steampunk? Outra constante é o tratamento da morte. Gústame moito Londres pola estética. O vitoriano, o steampunk, o gótico, interésanme moito. Sobre o da morte, interésame romper tabús. Como me interesa o humor macabro. É atrevido falarlles aos nenos e nenas da morte dese xeito. A literatura ten que ser un espazo de gozo e de transgresión. Empecei con Escarlatina e despois foi saíndo de xeito natural, tirando do gótico. —A última entrega da serie sobre a señorita Bubble acontece en Londres. Adiantouse vostede á historia real? Adiantouse a raíña, que morreu antes do lanzamento do libro. A señorita Bubble ten o título de Lady. E todas as excentricidades do Palacio de Buckingham parécenme moi literarias. —O neno de lume ten algo de feitura de conto clásico. Por que? Que importancia tiveron os contos clásicos na súa formación como lectora? Os contos clásicos para min foron fundamentais, para o bo e para o malo. Agora léoos desde outra perspectiva. Quixen escribir esta historia ao xeito dos clásicos, pero desde a perspectiva dunha escritora do século XXI. —Hai un debate moi polarizado sobre a revisión dos clásicos. Que lle parece? Paréceme fatal que se revisen. Outra cousa é facer lecturas críticas. Mais para iso están os mediadores e a sociedade en xeral. Se revisamos os libros tamén teriamos que redirixir películas ou regravar discos. Non ten sentido. —Outra das súas últimas novelas, A lebre mecánica, trata o tema da adicción ás apostas. Por que? Porque abriron unha casa da apostas en fronte da miña e vexo entrar e saír xente moza e ademais teño coñecidos que acabaron enganchados ás apostas online. Cando es unha autora implicada na sociedade en que vives é normal acabar falando do que ves. Este libro é tamén a historia dunha ruptura. Unha parella que non ten ferramentas para levar a dor. —As súas personaxes femininas en xeral son protagonistas, non secundarias. Hai que escribir desde a consciencia ao respecto? Claro. Faltábannos referentes, protagonistas femininas, e non só na literatura. Practicamente en todos os meus libros as protagonistas son mulleres. Nós non tiñamos referentes femininas. E é normal que o cambio social ao respecto se reflicta na literatura. Tiñamos unha consciencia de que había esta carencia e demos ás mulleres o papel protagonista. Sen máis. —Habería quen puidese dicirlle que iso vai contra a autonomía da literatura. Que é pór a literatura ao servizo de causas extraliterarias. Hai quen cualifica certa literatura de "feminista" como algo negativo, mais considera o normal que haxa novelas ao servizo da construción nacional que non chamaría libros "nacionalistas". Eu escribo o que quero escribir. E quero escribir sobre mulleres autónomas. Poño a literatura ao servizo do que quero facer como autora. Sería absurdo que non fose así. A literatura dá conta do que acontece na sociedade. E o feito de que se use a palabra feminista cunha connotación negativa xa di moito. Se os libros non son feministas, que son? Eu lanzo esa pregunta. O feminismo é unha das mellores evolucións sociais do século. Ten que estar presente no que escribimos. —Na última entrega da serie dos Minimortos hai un neno que sempre está triste. Quería falar da depresión infantil? Os Minimortos é unha colección sobre as aventuras dun grupo de nenos fantasmas que eu quería que fosen diversos. Penoso é un neno que sempre está triste. Dinme conta, nas visitas aos colexios, de que tiña moitos seguidores. E por iso pensei que merecía ser o protagonista dun libro. Non pretendía falar da depresión infantil. Hai xente que ve sempre o vaso medio baleiro. —Dixo que a literatura debe ter unha vertente lúdica. Servir para o goce… Que máis debe ser? Pois non sei que dicir a iso. Para min é unha profesión. Hai dez anos propúxenme como obxectivo vivir da literatura en galego. Moita xente dicíame que era imposíbel e máis nun país cunha lingua minorizada. Dez anos despois o que me gusta facer, que é crear mundos, é o meu medio de vida. —Sen discursos grandilocuentes. Haberá máis aventuras de Escarlatina ou das mulleres planta? Vou por aí prometendo segundas partes e despois non me dá a vida para todo. Escribo moito, pero a promoción ocupa moitísimo tempo. Podo escribir uns cinco meses ao ano. Vai haber a curto prazo unha nova entrega da señorita Bubble. E a segunda parte de Infamia, por aclamación popular. E antes unha nova novela para adultos. —Xa que fala de literatura transgresora, nos centros educativos hai cada vez máis medo a tratar certos temas pola posíbel reacción dos pais. Cal é a súa experiencia a respecto diso? Sempre dixo que a LIX non debe ser edulcorada. Hai pouco fixen unha xira por Castela e León, onde coñecín profesorado e alumnado moi guai. Pero nunha escola concertada un pai escribiu para protestar pola lectura de A lebre mecánica. Que o seu fillo non ía converterse en lector de Tolstoi ou Dostoievski lendo este tipo de libros, que a temática non lle parecía correcta, que había no libro un adolescente con mala relación co pai, que os personaxes dicían tacos… El non lera o libro, por suposto. Nestes casos son partidaria de facer pedagoxía tamén cos pais. —Sería unha tradución ao castelán. É vostede cada vez máis traducida. Para min é un privilexio que me traduzan profesionais como María Reimóndez ou María Alonso Seisdedos. Se teño que traducir eu, síntome unha intrusa. Eu non teño esa formación. Teño como obxectivo que as miñas novelas para adultos tamén as traduzan profesionais. Ademais os meus libros tradúcense tamén a linguas que eu non coñezo. Infamia e Golpes de luz van saír en alemán. —Pese ás traducións, os premios internacionais, a LIX segue a ser tan considerada literatura de segunda? Penso que o de ser considerada literatura de segunda pasa en todo o Estado español. Non sei se conseguimos avanzar algo. Na prensa, por exemplo, só saímos no Nadal e antes do verán. Pero tamén hai xornalistas cómplices que pelexan polo espazo para a LIX. As críticas fanse moitas veces desde o total descoñecemento. Xente que non le LIX desde hai 30 anos. Desde a ignorancia e moitas veces o mansplaining. Hoxe faise LIX dunha calidade brutal. Que tamén se publican libros malos ou regulares? Claro, pero igual que para público adulto. Que se publiquen libros peores e mellores forma parte dun sistema normalizado. —Como en castelán. Publícanse uns poucos libros moi bos, algúns moi malos e a maioría normais, na media. Pero fanse comparacións trampa. Como comparar a literatura galega actual cos clásicos. Estou completamente de acordo. E logo hai outro factor, que é a tendencia a considerar mellor todo o que se facía antes. Eu procuro estar aberta ao novo. —E logo está o factor do xénero da autora, probabelmente. En Sermos Galiza publicamos unha reportaxe que mostra que se publican moitos menos libros escritos por mulleres. E logo hai debates sobre se se acadou a igualdade, que non é certo. Non é certo nin en volume, en termos cuantitativos. Igual non recibimos as críticas que tiñan que aturar as poetas dos 90, pero vivimos outro tipo de violencias, como comentarios moi tóxicos sobre que só se publica a mulleres ou que se es muller e feminista tes éxito asegurado. Unha vez un escritor díxome que se as mulleres deixásemos de falar de sentimentos e de emocións, iríanos moito mellor como escritoras. O paternalismo e a condescendencia son unha constante. —Vai a moitos centros educativos. Como é a relación da rapazada coa literatura galega? Extraordinaria porque temos unhas bibliotecas escolares que son para quitar o sombreiro. Estamos na vangarda niso. Eu non vexo o mesmo noutras comunidades. Nin en fondos, nin en persoal, nin en coñecementos do que se fai agora… Se cadra non teñen todos os recursos que precisan, pero o equipo humano é brutal. Os nenos e nenas son moi lectores, tamén porque as mestras inventan mil maneiras de enganchalos á lectura. O Salón de Pontevedra tamén serve de modelo. É moi emocionante ver todo isto. —Seguramente, entón, le en galego rapazada que non fala en galego. Iso está á orde do día. Eu trato de facer encontros en clave positiva, e funciona ben. Vou a unhas 160 escolas cada curso. Este ano fun moito por fóra de Galiza. Pero teño toda Galiza peiteada do dereito e do revés. —Nos anos que leva indo a escolas, como ve a evolución do uso do galego no alumnado? Os datos mostran que empeora. En cidades como Vigo ou A Coruña é moi complicado. Noutros lugares é moi gratificante. Na Costa da Morte, por exemplo, é marabilloso. Para min é moi bonito levar o galego ás escolas a través da literatura. Se consigo que algún se enganche, é unha marabilla. Logo hai discursos sobre que a xente nova nunca falou tanto galego. Onde? En Vigo ou na Coruña é difícil que os rapaces manteñan unha conversa en galego. Porque o galego é tratado como unha lingua estranxeira. Niso a escola é moi importante pero tamén a familia, porque se se rompe a cadea de transmisión é moi difícil. —E non foi incómodo recibir a medalla con representantes do Goberno que impulsou o decreto do "trilingüismo"? Eu de feito dei un discurso a prol do galego e ninguén rechistou. Só recibín aplausos. Non creo que teñamos que renunciar a espazos de recoñecemento que tamén son nosos, dicindo o que queremos dicir.