David Rodríguez: Galiza vs España

—Vostede foi galardoado co premio Vicente Risco de Ciencias Sociais, en 2022, por un ensaio que agora edita a propia Fundación Vicente Risco, baixo o selo Dr. Alveiros. Resumindo moito, pódese dicir que relé Castelao, desde a mirada do republicanismo e no marco do eterno debate sobre a conformación do Estado español. Cabería pensar que sobre Castelao xa estaba todo dito. Si. A bibliografía é extensa. Pero eu reflexiono sobre a cultura republicana no seu pensamento. Castelao coñecía moi ben esa cultura, era moi consciente dela e tamén do que lle gustaba e do que non. O máis interesante é que aí aparece unha idea de republicanismo ibérico, plurinacional, moi adaptado aos pobos da península. Trátase máis do republicanismo da primeira república, o de Pi i Margall, que do da segunda. —Do seu libro parece deducirse a opinión de que o nacionalismo galego non ten unha estratexia para o Estado suficientemente elaborada. Que liñas cre que debería seguir ou en que pensa que debería basearse? Unha parte da cultura do nacionalismo maioritario actual é, até certo punto, illacionista. Iso permite crear certa autonomía política, non caer en modas nin no que parece politicamente correcto. Pero Galiza non é unha illa, está inmersa nunha realidade máis ampla. Entón, o diálogo con ese Estado é necesario. Inserirse nos debates de Estado, pensar e ter deseño para Castela, Andalucía e, naturalmente, Portugal, aínda que neste caso hai máis reflexión feita, é moi necesario. Hai que pensar o Estado e a inserción de Galiza nel, o que non significa renunciar ao independentismo. O Estado español é o produto dunha formación histórica, dunha realidade xurídica e de moitos aspectos culturais e económicos compartidos. Pensar iso non é unha debilidade, nin é buscar fóra o que non hai aquí, senón o contrario, saber dirixir desde aquí, moral e intelectualmente, outros pobos que partillan a mesma realidade. Ser capaces de xerar ese discurso e de proxectalo fóra demostraría fortaleza. A política non é só o voto, senón tamén a creación de consensos e hexemonías. A dialéctica do Estado nos medios de comunicación inflúenos a nós e temos que aprender a traballar con iso, non só como oposición, senón tamén con propostas. Pero é que ademais hai outra realidade, o pobo galego é complexo. Unha parte del é moi dependente da política estatal. Un discurso galego para o conxunto do Estado pode permitirlle ao nacionalismo chegar tamén a eses sectores que miran sobre todo para a política de Madrid. Castelao, se lemos o Sempre en Galiza, está completamente metido nos debates do Estado. No ronsel da crise do 98, el refírese a Unamuno, a Ortega, a Ganivet. Non se illaba nunha cultura galega autárquica. Pensaba en Galiza, pero tamén na importancia de Catalunya ou no que percibía da realidade española. O Sempre en Galiza é dunha época na que os pobos de España repensaron o discurso do Estado. Aí están os casos de Prat de la Riba ou de Arana. É o momento da creba do Estado imperial. Castelao tamén se confronta con esa intelectualidade española e, ao mesmo tempo, reivindica o federalismo de Pi i Margall, apoiándose en tradicións propias e collendo o que lle era útil dos outros pobos. —Antes insistíase moito na UE como saída ás contradicións de España, mesmo o PNV e CiU o crían. Pero agora, unha parte da dereita cando menos, parece estar volvendo ao españolismo castizo. É unha reacción a algo que sucede a nivel mundial. A globalización neoliberal está a pasar por unha certa crise. Iso non só rearma os grandes espazos como o ruso ou o chinés, senón tamén os Estados que forman parte da UE e que estaban algo diluídos, diluídos non polo que a UE tiña de utópico, senón porque a UE foi substraendo soberanía dos Estados pero tamén soberanía popular. A utopía da UE centrábase na paz, na superación dos excesos dos Estados-nación e na desaparición dos totalitarismos, pero ao final esa parte humanista do proxecto europeo está mostrando as costuras. Vese un poder europeo de elites, coa súa política monetaria e que vai reducindo a democracia de forma substancial. Creo que o revival do casticismo español ten que ver con ese contexto. Vai máis alá do Estado español, pero como aquí hai unha realidade complexa, todo iso se exacerba, a identidade, as linguas. O españolismo recorre ao arsenal ideolóxico do que dispón, imperial, non democrático. Retómase a historiografía falanxista sen complexos. —Por que ese discurso ten eco máis alá dos sectores tradicionalmente franquistas? Quizais os anos da Transición propiciaron iso. Probabelmente houbo unha falta de loita ideolóxica, de rearme intelectual na esquerda e unha etapa de amnesia que fai que agora a xente vexa esa historia falseada como algo novo. Todo o revival imperial de España xa o impugnaba Castelao no Sempre en Galiza. Alí fala dun republicanismo ibérico que reaparece en distintos momentos. É a historia dos pobos contra un Estado oligárquico. Castelao remóntase aos Austrias e fronte a Carlos V reivindica os comuneiros de Castela e di que esa é a única España coa que nos poderiamos entender. Lembra que Carlos V era estranxeiro e os seus consultores flamencos. Fala dun Estado dirixido por unhas elites alleas ao pobo. Sobre esa idea de confrontación entre o pobo e un aparato estatal sobreposto e, en boa medida, foráneo, articula o seu republicanismo ibérico, da Hespaña con "H", fronte á España oficial. Esa diferenza entre a España real e a oficial vén da Restauración. Está en Joaquín Costa e en Ortega, pero Castelao lévaa ao seu termo. Estaba atento aos debates e podía coller ideas duns e outros e traelas ao seu terreo. O pensamento é dialéctico, non nace da nada nin de forma illada. —Hai tamén unha certa reivindicación da tradición. Fronte a Carlos V e esa costra estatal e unificadora ten lóxica que atopes nos reinos anteriores algo a reivindicar. Iso conecta Castelao con Brañas ou co carlismo. O republicanismo xorde como oposición á monarquía absoluta. A orixinalidade de Castelao está en fusionar o republicanismo do núcleo galeguista coruñés co tradicionalismo dos de Ourense. É un republicanismo de raigaña ibérica que reivindica os reinos anteriores ao Estado monárquico que é un Estado alleo aos pobos. A partir de aí crea unha idea de España republicana, democrática e moderna. —No seu libro hai unha crítica ao concepto de liberdade que defende o liberalismo. En que se basea? O republicanismo de Castelao é pouco liberal. El ten unha idea republicana non individualista. A comunidade precede o individuo, esa é a idea republicana antiga. Fronte a ela está o republicanismo moderno, o de Benjamin Constant, no que o individuo é a unidade de medida. É a Francia napoleónica. Iso a Castelao non lle gusta. Robespierre era máis dos antigos que dos modernos. Castelao non é propietarista, cre máis na comunidade humana que vén da polis grega. Ten unha idea máis orgánica, máis democrática. Hegel intentara fusionar o individuo moderno coa comunidade grega. Castelao probabelmente non o leu, pero vai por aí. Esa é a cerna do seu republicanismo. Tamén é certo que, despois de todo o vivido no século XX, xa sabemos onde pode levar a idea de pobo. Pero, despois de corenta anos de hexemonía neoliberal, que produciu unha atomización tan grande, hai ganas de aferrarse a algo, a esa idea de comunidade anterior á lexislación individualista do Estado. Recuperar esas ideas serviría de antídoto contra ese individualismo, sabendo tamén os límites que ten. A idea política nunca é concluínte, nunca se pecha de todo, sempre hai fendas, un balanceo dun lado a outro. —Vostede fala de que hai unha dereita monárquica, pero tamén unha esquerda monárquica, aínda que se diga republicana. Que significa iso? Existe unha diferenza entre a España real e a oficial. Cánovas concibía a historia española a partir de dous principios: o monárquico e o democrático. As elites sempre quixeron que o democrático non superase o monárquico. En España, a monarquía non é só un rei, senón unha forma de entender o Estado. A lei é a idea articulada do Estado e sérvelle de dique de contención. Está no pensamento reaccionario español. Donoso Cortés, pensador conservador do XIX, utiliza a idea de katekhón, a contención do anticristo. Donoso di que un Estado ten que conter o anticristo, conter a plebe. Carl Schmitt tamén recolle esta idea da lei como katekhón. Algo que está igualmente moi na cabeza do Estado español desde a Transición. Trátase do uso da Constitución como fetiche ou do papel dos xuíces, sempre marcando o límite do posíbel. Un límite da democracia que se expresa case sempre como límite á idea plurinacional. Na medida en que a esquerda española entrou nos consensos da Transición converteuse nunha esquerda monárquica. Tamén podería haber unha república katekhónica, elitista, cunha idea da lei inflexíbel. Castelao, en cambio, critica a lei que se sitúa fronte aos pobos. A lei esclerotízase se non se renova. Nos últimos anos do Estado vese ben. Coa morte de Franco aparecera unha anhelo democrático. Até o intento de golpe de 1981 hai movementos de apertura. Pódese comprobar cando se le a literatura política daquela época: libros que falan da Estremadura saqueada, de Castela, Aragón, non só é o Galeusca. A proposta é pensar o teu pobo sen o corsé do Estado. No momento en que se pecha esa opción, déixase de falar diso e só quedan os vascos, cataláns e galegos que seguen coas súas bandeiras de ruptura. Cando chega o 15-M di que esa lei xa non nos representa. Critica a democracia formal. Volve o real fronte o oficial. Ese estourido recondúcese a través de diversos mecanismos e de erros propios. O segundo momento é o rebentón do 2017 en Catalunya. Piden un novo marco fronte a lei inmobilista, fronte a esa ficción legal que sobrevive en piloto automático. Esa incapacidade de adaptación do legal ao real está detrás de moitas traxedias españolas. Pérez Royo di que a proba do algodón será a reforma ou non da Constitución para meter o real no legal. Ante as demandas de Catalunya, se o Estado se esclerotiza, xorde a crise. Castelao era moi consciente disto. O propio Cánovas tamén. A este respecto, a estratexia do PP, apelando á igualdade, é un agarrarse a unha única interpretación da lei, á sobrevivencia dun aparato legal sen reformar. UPyD, Ciudadanos ou a socialdemocracia patriótica son o republicanismo francés termidoriano, a lei como chegada, non como punto de partida. A esquerda que se afirma na república unitaria parte dun nacionalismo español carpetovetónico. Pero España non ten que ser como Francia. Iso foi o que fixeron os borbóns. Máis que nacionalistas españois son estranxeirizantes. —Que lle parece a reflexión teórica que hai hoxe en España. Existe algo fóra dos grandes medios? O que prima agora na esquerda española é o cosmopaletismo intelectual, o último da academia ianqui e británica. Fáltalles baixar a terra, por iso se sorprenden cando aparece o da "España baleira", porque viven nun marco mental importado, ven todo desde arriba. Chama a atención que a esquerda española non se parara a pensar sobre ese deserto castelán-andaluz. Pensan na cidade como fenómeno global e apátrida. Desde as periferias pénsase en cambio no país, por iso hai un malestar dos nacionalismos con esa esquerda que acaba mimetizada co Estado. Se aquí fixésemos un discurso para fóra poderiamos colaborar. Aquí levamos anos pensando no territorio, é dicir no país como un todo, falamos do rural para darlle alternativas, dos bens comúns, de desenvolvemento sostíbel, de autosuficiencia enerxética. Agora o moderno no cine é o rural. E tamén na literatura. A esquerda española pensou até agora igual que o capital global, centrouse nas cidades. A nós até hai pouco acusábannos de nostálxicos ruralistas. —Descartada a UE, que podería axudar a que se rompese a situación de bloqueo que vive o Estado español? Hai máis mundo que Europa, pero nós estamos en Europa, por iso é complicado descartar a UE. En case todos os Estados hai xeitos de bloqueo político, derivados do trunfo do neoliberalismo. O Estado español non ten soberanía para resolver problemas económicos que están detrás do empeoramento das condicións de vida e do salto das costuras na cuestión nacional. Pero tampouco ten soberanía suficiente para dar unha solución represiva. Á UE non lle interesa que haxa grandes axitacións no seu seo. O independentismo catalán adoita facer énfase no aspecto benigno da UE, como contedor do autoritarismo español, agardando, dun xeito algo utópico, unha sorte de recoñecemento definitivo que libere Catalunya de España. Pero pon pouca énfase noutro aspecto: a UE como ente desdemocratizador na cuestión económica. Seguramente, ese carácter duplo da UE fai que sexa difícil facerlle unha oposición nítida. Algo que tamén sucede en Galiza, malia que o nacionalismo galego adoite ter nesa cuestión un enfoque distinto ao predominante en Catalunya. En todo caso, nada permanece estábel para sempre. Tamén a UE está suxeita a crises e desestabilizacións, como vimos en 2011. Será no aproveitamento dunha desas crises, nas que seguro que intervirán os movementos tectónicos que se están a producir en Oriente e no sur global, que haberá oportunidades para mover algo. —Unha medida como a amnistía en que punto coloca Catalunya? Ve posíbel regresar á situación de antes de 2017? Tamén Companys foi amnistiado despois de declarar o Estado catalán en 1934. O que veu despois foi o golpe de Franco e a execución de Companys. O que virá agora, se se produce a amnistía, será unha sobreactuación da dereita española. Non semella imaxinábel un golpe de Estado clásico dentro da UE, aínda que non digo nada arredor doutros modos de conseguir obxectivos semellantes. A amnistía será unha sorte de contador a cero para todos e non só para os líderes, senón tamén para centos de persoas procesadas, que durará na medida en que dure a sensación de camiño sen saída na que se atopa o independentismo catalán, ao que lle pasou como a Podemos: non puideron. Pode haber un tempo de certa estabilidade reformista arredor da coalición PSOE-independentismos. A alternativa que hai enfronte pode facer de cemento. Pero esa coalición terá límites e non só no nacional, senón tamén no económico.