Berta Dávila, escrita contra a ausencia

Os vínculos afectivos como patria, como lugar que nos acolle pero que tamén nos condiciona. As novelas de Berta Dávila adoitan indagar nesa constelación de relacións que nos van construíndo. Na última, A ferida imaxinaria (Xerais), dá un paso máis alá para abordar a sempre difícil cuestión da relación entre ficción e realidade, entre como nos vemos a nós mesmos e como nos ven os demais: a cuestión do relato. Mais tamén é un libro sobre a perda, sobre a busca de consolo, sobre a fraxilidade dos esteos desde os que nos asomamos ao mundo: unha ferida ao tempo real e imaxinaria. —A ferida imaxinaria, por a elección deste título? Cos títulos, adoitan pasarme dúas cousas opostas. Ou ben que un proxecto xira desde o principio arredor do título do que nace, ou ben tardo moitísimo en atopar o título e dubido até o último momento. Con este libro sucedeu o primeiro. Todo nace arredor dese concepto, a idea da ficción ou da imaxinación como dous distintos tipos de ferida imaxinaria que poden converterse no lugar onde resgardarse cando é necesario. Por outro lado, tamén foi un libro que naceu arredor da idea de indagar sobre cal é o papel da imaxinación e cal o da memoria nunha ficción que xoga un pouco a confundir as experiencias que teñen os personaxes. Era un título que recollía estas dúas cuestións. —É unha novela na que imaxinación e memoria, ficción e realidade, son dualidades nas que os límites nunca están claros. Nese sentido é unha novela moi contemporánea, que apela a esa suposta oposición entre o virtual e o real. É que eu parto de que o imaxinario non é naturalmente o que se opón ao real. É dicir, o real e o irreal poden entrar dentro da categoría de imaxinario ou non imaxinario. Non son cuestións enfrontadas. O libro xoga coa idea de que o imaxinario funciona igual que o supostamente real na experiencia do mundo. Sobre todo, nunha sociedade na que vivimos cada vez máis illados, en contornos que hai vinte ou trinta anos non encaixarían plenamente co que chamamos real. De feito, moitas veces facemos esa distinción cando, por exemplo, dicimos que "twitter non é o mundo real". A min iso rénxeme moito porque, senon é real, que é? Eu creo que é tan real como a imaxinación. Nos entornos virtuais construímos identidades, relacións, significados... que por outro lado é tamén o que fai a literatura. —Iso ás veces ponse de manifesto no mundo virtual, pero máis raramente no "real": por exemplo, unha das personaxes da túa novela acaba facendo xirar a súa existencia arredor da súa relación con dous peixes de acuario. Ese tipo de experiencias do mundo son moi habituais, e non obstante non as catalogamos da mesma maneira que as experiencias no mundo virtual. Iso xa estaba desde o principio: a relación de fantasía que estabelece esta muller con dous peixes, dous animais domésticos particularmente difíciles de querer, porque fai falta moita imaxinación para proxectar afectos e intencións neles. Pero ela crea esa relación imaxinaria na que deposita unha serie de afectos e consolos que está necesitando. E logo, constrúe outra relación que integra personaxes de ficción co seu mundo real. Simula que os personaxes dunha serie de televisión son amigas e amigos cos que poder facer plans. E aí está a cuestión que me interesaba, ver como se relacionan a ficción e a imaxinación coa realidade. —Tamén está a idea de azar, de como esas persoas chegan a crear as súas fantasías dependendo das circunstancias que van atopando. Ese é outro dos temas do libro: o azar, o destino. Desde o primeiro momento existe a sensación de que esa parella de peixes que chega a ser tan importante para esta personaxe, non é algo que escollese moi convencida. É algo que, nun momento dado, suxire unha absoluta descoñecida con argumentos máis ben pobres. Pero o argumento definitivo é que non ten que pagar por eles, o que ten que ver coa idea de que son as condicións materiais as que determinan as cousas que podemos permitirnos soñar. —Nese sentido, hai unha constante nos seus libros, que é a idea de que son os vínculos afectivos, as pequenas redes que imos creando con outras persoas as que configuran as nosas ambicións, os nosos desexos. Aquí aparecen tamén as ausencias como parte desa constelación de relacións interpersoais. A min nunca me funcionou moi ben esa idea do duelo como unha fase para superar unha ausencia. Non se pode medir esa superación e, por outro lado, non podes escoller. Polo xeral, tes que seguir adiante queiras ou non, segues camiñando independentemente de que se supere ou non unha pena. Nun momento dado, a protagonista di algo así como que podía deixarse levar pola melancolía, pero non tiña diñeiro abondo. E iso, que é algo humorístico, tamén reflicte que esa necesidade de seguir adiante, se non se traballa ben a ferida, pode crear unha especie de conduta disfuncional. En realidade, o que se relata é ese seguir adiante que, no fondo, é reconstruír a vida como se pode. —Digamos que se xoga un pouco con esa idea da traxedia grega: un trata de fuxir do destino pero ao final o destino acaba alcanzándote. As personaxes foxen dun determinado estado de ánimo pero ao final deben enfrontarse con el. Si, a idea tamén é... como sería non fuxir? Como se fai iso de afrontar unha perda? Que é afrontar e que é eludir? Todos estes personaxes son bastante obsesivos: se unha personaxe deposita todo o teu afecto nun peixe que está enfermo, creo que está enfrontando a situación dando voltas arredor da idea de desconsolo, de desamparo, de intemperie, que lle provoca a morte do pai, aínda que non o diga. Está camiñando en círculos. Entón, non está tan claro o que é enfrontar e o que é eludir. —A novela utiliza unha narradora en primeira persoa e outra en terceira persoa que dialogan e que, dalgunha forma, acaban atopando un punto de encontro. Non sei se iso ten que ver con esa ambigüidade das personaxes ante as súas perdas. Eu tiña a intención de escribir esta a novela case á contra dos meus libros anteriores, nos que buscaba, case dunha maneira obstinada, que non houbese estridencias. Todas as miñas novela anteriores buscaban unha fluidez á que quixen renunciar. Aquí, o cambio da voz narrativa tamén é un cambio temporal, a primeira persoa narra en pasado e a terceira en presente. Ao principio parecíame algo abrupto, mesmo incómodo para a persoa lectora, pero ao final considerei que é valioso, porque obriga a recolocarse e a chegar até o final para encaixar todas as pezas. E tamén era interesante na medida en que contribúe a illar as historias e as protagonistas, a darlle certa independencia ás atmosferas. Supuña un risco, xa que son elementos que algunhas persoas lectoras consideran pouco satisfactorias pero pareceume positivo internarme neses novos territorios. Por outro lado, a estrutura do libro persegue dos corpos celestes da eclipse da que se fala: un corpo central arredor do cal van xirando outros cos que se relaciona de maneiras moi sutís, interferindo mais case sen tocarse. Aínda que isto, probabelmente, só sirva para o meu propio divertimento [risas]. —Ese encapsulamento tamén contribúe a subliñar ese mundo propio de cada unha das personaxes que, en certo sentido, reflicte a estraña relación que todos temos con iso que chamamos realidade. Claro, eu creo que calquera de nós, sobre todo as persoas que nos gusta a ficción -o cine, a literatura...-, mantemos esta relación con cousas que non se poden tocar, non sei se dicir que non existen, pero é un pouco isto, non? E creo que non son personaxes tan raros. Obviamente, eu xogo un pouco ao límite, pero son personaxes que fan cousas dentro da realidade que están un pouco nese límite, pero non chegan a ser experiencias psicotrópicas. Se cadra, todos xogamos un pouco a simular na vida que non somos tan raros como esta xente, pero cabe a sospeita de que somos un pouco coma eles. —Co cal estamos onde empezamos: a ficción forma parte da realidade. Se cadra, a ficción é esa ferida. A escritura, até certo punto, pode ser tamén unha ferida imaxinaria, en sentido positivo. —Comentaba que esta novela xurdiu dunha invitación da revista Granta para escribir un relato. Si, non foi exactamente así, pero algo tivo que ver. O que sucedeu foi que eu tiña unhas ideas moi, moi vagas para unha historia: esta muller que fantasea cuns peixes de cores e logo a mesma muller que fantasea cunhas personaxes de ficción... E logo tiña esa idea da eclipse como unha especie de promesa a que ninguén fai caso. Parecíame unha premisa divertida para escribir: coller un lugar que habitualmente non interesa a ninguén e situar aí un acontecemento como unha eclipse que de súpeto lle interesa a xente de toda condición. Entón cando me convidaron a escribir un texto para Granta, pensei en articular esta historia en forma de primeira versión, Foi un pouco raro, porque eu habitualmente non traballo así, sempre empezo a escribir cando teño todo xa bastante rodado, pero foi unha experiencia interesante. —Curiosamente, deu lugar á que talvez sexa a máis complexa das súas novelas. Si, creo que é unha novela máis complexa. Para min este libro é un pouco como eses pasatempos, das revistas infantís nas que había unha serie de puntos numerados e ti tiñas que conectalos para que, ao final, xurdise unha figura. Unha figura que vendo os puntos sen unir, só se podía intuír. Creo que este libro é un pouco iso: están todos os puntos, podes intuír o resultado, pero as liñas non están, ten que poñelas a lectura. E nese sentido foi moi estimulante escribilo porque eu sospeitaba que podía tomar outras opcións que eran máis satisfactorias para ler, pero resultábame moi atractivo construír o libro que a min me representaba nese momento, levar a cabo a proposta que queres facer para un tipo de lector que non sabes se existe. E máis elusivo, mais conceptual, pero foi escrito así deliberadamente. —É interesante ese símil co pasatempo de debuxar por números, aínda que a figura que xorde ao final tamén é ambigua, non ten a definición que se espera da solución do xogo. A figura está aí. O libro fala da busca de consolo e constrúe un escenario de conceptos que se van opoñendo e espellando sobre as emocións duais que rodean o duelo: a idea de refuxio, o medo á morte, o medo a estar só, a configuración da soidade contemporánea... Hai moitos conceptos que eu metería na mesma caixa, pero que non están articulados en forma de historia ao uso: un principio, un nó, un plot twist, un desenlace. Non están articulados así e tampouco se sosteñen nun tema principal, pero creo que reflicte moi ben a sociedade contemporánea, ese illamento ao que nos aboca. Tamén creo que unha novela que ten máis ironía que outros libros meus. Non é un libro cínico, pero si hai un pouso un pouco máis amargo, en determinados momentos. —Aparecen mencións ao colapso social, unha catástrofe ambiental e outra de carácter informático, que se relacionan directamente cos dous temas principais da novela, a morte e a memoria. Mais que tamén subliñan ese retrato da incerteza contemporánea, do desamparo ao que parecemos estar condenados. A incerteza é tan importante no libro como a soidade, e ambas teñen moito que ver coa época na que vivimos. Creo que a incerteza ten que ver coa experiencia de vivir con medo a perder algo que aínda non sabes o que é. Iso pásalles, a todos os personaxes da novela e, dalgunha maneira, é unha fraxilidade que xa se converteu nun signo do noso tempo. —Hai chiscadelas con moita intención, como esa artista que se retira a unha aldea e acaba vivindo nunha casa de cristal completamente desconectada da comunidade que a rodea. Esa imaxe da casa de cristal recorda ese desexo de transparencia da sociedade contemporánea que, ao final, resulta falsa, o realmente escuro nunca se ve. Claro, esa transparencia é a impostura da transparencia, ou a fabricación da idea de transparencia sen transparencia. Neste caso, ademais, esa casa de cristal é unha especie de acuario cultural que representa toda esa parafernalia que rodea o traballo artístico e que está moi afastado da industria cultural. Ela non se opón a ese mundo, pero tampouco acaba de entendelo moi ben. E no fondo, creo que iso é o que lles ocorre aos personaxes, que non acaban de entender ben o mundo. Ao final, a idea que permanece é que todos andamos polo mundo sen un propósito, mais todos buscamos un sentido ao que facemos. E creo que ese é o obxectivo de estar vivo: buscarlle un significado ao que somos e ao que facemos. —A novela publicouse simultaneamente en galego, castelán e catalán. Pódese considerar un éxito da industria cultural galega, na que se advirte unha proxección exterior inédita até o de agora. Como valora este cambio? Cre que axuda á traxectoria das creadoras e creadores da Galiza. Eu, persoalmente, non teño unha idea de carreira literaria moi marcada. O que me ocupa e me preocupa é o que fago en cada momento, dentro da casa de cristal, digamos. Creo que o que facemos as creadoras non ten demasiado que ver coa proxección que logo ten o resultado dese traballo. O relevante é o que fas, e o outro ten que ver con como nos miran, e niso non podes interferir demasiado. E ben, iso me impide ter unha idea clara do meu traballo visto desde esa perspectiva dunha traxectoria, dunha carreira. Canto á creación galega, reo que efectivamente estamos nun momento no que pasan cousas que antes non pasaban. Pero ao mesmo segue sendo moi complicado porque non hai políticas públicas de apoio profesional encamiñadas a proxectar a nosa cultura, cun obxectivo ben marcado de crecemento, e non de exotización ou de celebración atolondrada duns éxitos que nunca se sabe moi ben de onde veñen, ou parece non saberse de onde veñen. Ás veces teño a sensación de que paso demasiado tempo falando do que significa escribir sendo unha muller, ou escribir en galego, mentres que homes escritores que non son galegos, é dicir, que teñen identidades hexemónicas, están ocupando ese tempo en falar de literatura.