Antón Seoane: a emigración insólita

—Como naceu este libro? O título non fai de todo lei ao que conta. Quizais tería sido máis universal pór algo previo como “a emigración insólita”, porque crearía un misterio sobre a historia deste fato de irmáns. En todo caso o asunto comezou nunha comida familiar de primos da terceira xeración, sobriños-netos destes Cabezas. Unha curmá miña, Memeros, á que agradezo no libro, ponme unha pulseira e dime “ti seguro que fas algo con isto”. E cando chego á casa doume conta de que a pulseira era un pendrive. Ábroo e atópome unha chea de información da familia Cabezas. Non fixen nada daquela porque estaba ocupado co rescate do libro dun tío meu republicano e tamén coincidía con certa despedida a nivel musical. O pulo comezou cando unha noite, casualmente, atopo un chat de xente arxentina que falaba do Bos Aires de primeiros do XX, dirixido polo licenciado Ángel Soma. Preséntome como sobriño-neto de Avelino Cabezas porque vexo que moita xente fala da súa importancia e contéstanme: “Pensabamos que alá non quedaba ninguén!”. Entre todos os que interviñan, e que despois foron de grande axuda no libro, destacaría a quen non coñezo pero considerámonos grandes amigos, o enxeñeiro aeronáutico Ernesto Brucker. Así foi o arranque que culmina sete anos despois neste libro. —Aínda que pasara case un século, na familia sabían da enorme dimensión do que representaron os irmáns Cabezas na Arxentina? A casa Libunca de Narón coñeciámola porque foi onde nace e casa miña nai ou finou a miña avoa, pero eu non era consciente disto, porque na casa tiña moito material que me podería ter aberto os ollos antes. Preguntaba cousas que hoxe me avergoñarían: miña curmá falábame dun libro que fixera meu avó Francisco, o que crea Libunca cos réditos de Bos Aires, no que sucintamente cóntase a historia da familia, suxerindo que alguén debía seguir aquel relato. E resulta que o libro tíñao eu na casa! E empezaron a aparecer aspectos e persoas fundamentais, como Roque Goy de Prado, o profesor dos irmáns Cabezas, íntimo amigo do meu bisavó que era o pai dos protagonistas. —Os irmáns cruzan o Atlántico moi cativos. Avelino marchou en 1883 con 13 anos e medio desde o porto da Coruña, onde vai despedilo a súa nai. No libriño do avó Francisco, na única cita que fai á nai di: “Marcha meu fillo a América; corpo e mente de home”. Aí empeza o enredo da historia, porque non acababamos de saber por que tiña que marchar sendo que non había un problema económico que o obrigara. Por cartas do ano 1929 de Roque Goy de Silva, escritor coñecido en América, fillo do que fora o seu profesor, sabemos que decidira marchar polo maltrato que recibía do padrastro e as ideas de suicidio que o roldaban. Era por tanto unha emigración ligada a un concepto que hoxe non nos resulta estraño, o maltrato. O pai, que dirixía barcos en Cuba, falecera e a nai casou aos nove meses co médico de Narón, que se atopa con cinco fillos polos que non sentía afecto nin autoridade. Avelino afogábase e non vía máis saída que matarse ou marchar. Conta coa complicidade do seu profesor Goy de Prado, liberal, que creou as Escolas do Hospicio de Ferrol, e que lles dá aos irmáns unha instrución e uns principios que a familia non coñecía e durante todos estes anos atrás preguntábase como un deles, Avelino, é quen de formar un emporio comercial, outro chega a dirixir o Banco Español do Río da Prata e o terceiro case alcanza a Presidencia da República arxentina. Ademais de saberes, Goy de Prado inculcáralles honradez, respecto polos demais e un profundo sentido da solidariedade que en Avelino se apreciaba especialmente no trato aos traballadores. —Chega primeiro ao Uruguai, como se abriu camiño até Bos Aires? Levaba unha carta do seu querido profesor Goy de Prado e aséntase en Trinidade, capital do departamento de Flores, un lugar moi pequeno. Alí é onde aforra 5.000 pesos, traballando todo o día ou durmindo debaixo do mostrador. Tamén empeza a mostrar a gran capacidade de empatía cos clientes que conservaría toda a vida. Axiña chama a seus irmáns Ramón e Emilio, que veñen a Montevideo, e despois do terremoto do Prata de 1889 decide marchar a Bos Aires, unha metrópole que naquel momento do cambio de século estaba entre as quince cidades maiores do mundo en poboación. —E xa en Bos Aires, como empeza a despegar na súa propia empresa? Primeiro aluga unha tenda na rúa Cuyo, 546 (actualmente rúa Sarmiento), pero onde está o golpe na mesa que dá? Achégase ao principal diario do país, La Prensa, e di que quere pór un anuncio a páxina enteira. Como nunca se fixera tal, intentan disuadilo e pídenlle 2.000 pesos, e el sácaos do peto e contrata o anuncio. Ao día seguinte a tenda abarrotouse, posibelmente para saber quen era aquel tolo, porque el non tiña mercancía abondo, pero o efecto de darse a coñecer xa estaba logrado. Recóllese nas hemerotecas e nas universidades arxentinas como o primeiro anuncio dun comercio a toda plana na prensa arxentina: “Casa Avelino Cabezas. 200 metros cadrados. Calle Cuyo 546”. Así empezou Avelino Cabezas a ser pioneiro en tantas cousas: o primeiro que meteu un slogan publicitario na radio, que el mesmo inventara, ou o primeiro en empregar a cor nos anuncios. En 1899 naceron as revistas Fray Mocho e Caras e Caretas. No número 3 desta última mete unha páxina a cor vermella completa coa orixinalidade de remedar á propia cabeceira, pondo “Caras e Cabezas”. Esas orixinalidades, con copliñas humorísticas e ocorrencias diversas que el mesmo inventaba, foi unha característica específica da súa mercadotecnia. Cando pon este anuncio, o seu gran competidor era Gath&amp;Chaves (gatichaves como era pronunciado popularmente), de capital tucumano e inglés, que non se anunciou en Caras e Caretas até o número cento e pico. Tamén empeza a realizar outra das súas grandes ideas, que eran os catálogos de produtos, nos que aparecía a súa fotografía moitas veces construíndo a imaxe de garante e factótum dunha empresa personalizada. Simultaneamente comeza a facer cousas que alí nunca se fixeran, como o que hoxe chamaríamos personal shopper, atento sempre aos clientes de fóra da capital e sobre todo ao pampeano… “Vostede non ten que vir comprar á capital, nós mandamos unha persoa da nosa casa facerlle unha patronaxe e só ten que escoller que modelo de traxe quere. E se despois non lle gusta recollémolo e eu devólvolle os cartos”, así en primeira persoa que foi o seu xeito de estabelecer unhas relacións tan directas cos seus clientes. Unha revolución do momento tamén porque os envíos era a portes pagos e con compromisos de entrega na cidade de seis horas, cando aínda boa parte dos transportes eran con tiro de cabalos. Ese compromiso persoal singularizouno fronte aos seus competidores, como Gath&amp;Chaves ou Harrod’s. —A dimensión da tenda e do conxunto medrou exponencialmente. Pensa que en poucos anos a casa Cabezas tiña un director comercial, o seu irmán Paulino, en Francia, onde testaba todas as compras de materiais téxtiles, porque compraban por todo o mundo. No crecemento son básicas varias cousas: uso da publicidade e o marketing, oferta de moita calidade e atención aos clientes e unha capacidade tanto de renovar as ofertas como de ofrecer crédito ao comprador. Publicaba catro catálogos durante o ano, que eran moi esperados, e suxería que non os tirasen, primeiro porque eran fermosos e tamén suxerindo que aproveitaran para agasallalos a amigos e veciños. No desenvolvemento da empresa tamén tivo que ver moito o sistema de créditos que puxo en marcha, e que se dirixía á xente con menos posibilidades. —Tamén destaca moito a dimensión social das súas ideas. Nos créditos deulle un trato singular ás Escolas Láinez, que foi unha iniciativa para escolarizar 300.000 nenos por todo o país. Podían pagar ou non pero non se lles cortaba o servizo. Iso reflicte a súa personalidade, solidario, misericordioso no senso máis xeneroso da expresión, identificábase coa dor… unha sensibilidade que quizais respondía aos seus sufrimentos de infancia. En Fray Mocho definírono escribindo sobre el “a farolería e a pompa producíalle unha misericordia infinita”. —Esas décadas socialmente son conflitivas e violentas. Como o definiriamos hoxe? Hai que situar a época: Avelino morreu en 1916 e un ano despois é a toma do Palacio de Inverno en Rusia, o nacemento da Unión Soviética. A epopea da emigración que narra o libro sucede no medio dunha mudanza universal e os irmáns Cabezas que saíron de Narón lidan cunha rúa na que sucedían cousas moi serias. E tiveron que tomar posición. Pensa que tiña o carné número 30 do Centro Galego, case fundador, era home de esquerdas, era financista de La Vanguardia, o xornal dos socialistas, e el era amigo de líderes socialistas. Pero se algo “empaña” a súa lembranza é que era enormemente discreto coa súa vida privada, nunca presumiu de que financiou La Vanguardia. No coñecido como quinquenio folguístico, no que chegaron a contabilizarse por momentos 256 folgas ou cando o golpe de Irigoyen, que ocasionou moitas vítimas, el xa non vivía, pero a casa Cabezas como empresa mantivo unha posición intelixente, que foi pór toda a frota de autos que tiñan, que era grande, como socorro para axudar os feridos, fosen quen fosen. Nas necrolóxicas de Avelino, que foron moitas e de todo o espectro ideolóxico, o recoñecemento era unánime, con frases do tipo “o primeiro en chegar e o último en marchar”, e non gustaba para nada do que non era necesario, da pompa e a gabanza, sendo que se fixo moitas veces millonario. Polo demais tiña tanto coidado da súa privacidade que se creou unha imaxe na familia como que na vida de Avelino non tiña lugar o amor e que só se dedicaba ao traballo. Como ía ser iso? A través do testamento, e doutros elementos, podemos deducir que non foi tal, e que Reinalda Pequeux, á que deixou un capital importante, era esa compañeira sentimental. Só que el nunca casou, tamén porque era persoa atea, do que non se gababa, pero que reflectiu tamén cando ordena que os seus restos fosen incinerados e as cinzas botadas no primeiro osario público que se atopase. Algo impropio das xentes adiñeiradas. —Morto Avelino, xusto cando se inaugura o Ensanche, a grande ampliación dos almacéns da Casa Cabezas, comeza un certo devalo da saga, pero tamén se desenvolve no libro como Ramón constrúe a casa El Paraíso ou o “misterio”, da noiva francesa do seu irmán Paulino. Avelino era o Mozart da saga, e se lle cambiaban de repente a tonalidade improvisaba unha solución. Ramón non, precisaba a partitura, os balances e precisaba coñecer os rendementos que el ía conseguir. Chegou a ser presidente do directorio do Banco Español do Río da Prata e en 1920, ao tempo que a construción de Libunca empeza en Narón [aínda hoxe un edificio esplendoroso, convertido en hotel], Ramón encarga o seu soño de Xanadú en Córdoba, a 500 km de Bos Aires, porque a diferenza de Avelino que non quería aparecer en nada, a el gustáballe destacar e fai unha construción cunha illa artificial con teatro, unha piscina descomunal e unha gran casa principal, que bautizou como El Paraíso. Pasados moitos anos, xa propiedade dun banco, merca e convértea na súa residencia Manuel Mujica Láinez, e hoxe pódese visitar como casa museo do grande escritor. Paulino, como dixemos, era delegado de Casa Cabezas en Francia, viaxaba por todas partes e mantiña unha relación oculta cunha muller, Margaritte, da que nunca se soubo o apelido. Paulino aparece viaxando sempre no barco Conte de Biancamano, que figura hoxe no museo de ciencia e tecnoloxía Leonardo da Vinci de Milán cunha cartela que pon “era un xeito de viaxar propio daqueles que facían do luxo, a abundancia e o superlativo, a súa vida cotiá”. Era onde el viaxaba cos seus lingotes de ouro de aquí para alá, un costume que ao parecer seguían os franceses ricos. —Vostede non abandonou a música, porque aínda gravou un disco para o libro De Voces Ceibes a Milladoiro (Galaxia 2014), pero si que saíu da presenza pública. Tiven un episodio de xordeira brusca en 2007, puiden facer discos aínda con Milladoiro, pero tocar en directo era un sufrimento e collín moito medo a perder o ouvido por completo. Agora quédanme, polo menos, dous discos por facer, un que inclúa a versión galega de Foi como un soño, o tema da película O lapis do carpinteiro, que hai que volver gravar porque en De Voces Ceibes a Milladoiro só sae a versión en castelán, que foi a que se conservou e amólame moito. —Pero seguiu creando. Vostede considérase esencialmente músico. É o que son, porque é a miña paixón. A miña vocación é a psiquiatría, que son cousas semellantes pero radicalmente diferentes. Músico vido a menos porque os deuses así o quixeron pero non me incomodo con eles, aínda que fisicamente teño problemas de acúfenos e practicamente non volvín ouvir música en discos e uns cascos non podo nin telos perto. Antes podía ouvir música do barroco, dos Beatles, Milladoiro ou os Chalchaleros, era un consumidor diario de música e desde 2012 terei posto catro horas un tocadiscos. Non me queixo, as cousas veñen así, pero soñaba cunha xubilación dedicada plenamente á música, compoñendo e facendo cancións, porque me descubrín bo letrista (non poeta, como me diría o meu amigo Vicente Araguas) coa canción Moraima, que por certo non é homenaxe á muller de Celso Emilio Ferreiro como se ten pensado, e que gravamos coa voz de Ana Belén. Hoxe non estou compoñendo, pero se collo un instrumento axiña arrinco. Non é inmodestia, pero identifícome con Avelino Cabezas, que tiña un don especial para o comercio, unha empatía singular, e eu téñoo para a música. Botei 35 anos creando dobres, triplas voces, harmonías e axiña que escoito unha melodía sei que contracanto hai que facer ou que mudanzas harmónicas, algo innato que teño a sorte de ter. Se o meu admirado Bob Dylan ten 83 anos e fai música, a min que teño 74 quedaríanme nove anos por diante [risos]. —Vostede formouse como músico? Teño tres cursos de solfexo, e na póla familiar da miña nai tocábase o piano e cantábase. Pero meu pai, cando o deixei foi cando me debeu obrigar a rematar. En todo caso, non me arrepinto da psiquiatría, que para min ten unha musicalidade especial, e por iso nas consultas escoito o que me contan como un músico, a cadencia, os silencios, as inflexións, os cambios de ritmo, o cromatismo, o salto dun tema a outro… Pero meu pai, que me dera labazadas por outras cousas, debeuma dar para isto, e sei que pode soar pedante, pero tería sido un gran músico. Polo demais teño a sorte de que o relato dos pacientes, ademais de enriquecerme como persoa, para min é música. Os temas do mundo son moi poucos, o amor, o desamor, a morte, a vida, a paixón, o desafecto, os fillos… e as notas musicais son tamén poucas, e con iso faise toda a música do mundo. E cando, por exemplo, contan a perda dun amor, todos os relatos son distintos. E a min non me interesa o dato, a cantidade de tristezas ou as dores, senón os matices, os silencios… Sempre lle dixen aos meus residentes que a única maneira de entender unha parte da psiquiatría, porque a outra é a empatía co sufrimento, é ser un xornalista amábel que sabe facer a pregunta e tamén a repregunta. Gústame a psiquiatría porque escoito a xente como a música que non podo escoitar.