Longa noite de pedra

Longa noite de pedra publicouse en 1962 na colección Salnés da Editorial Galaxia. É o libro de poesía galega que acadou máis notoriedade. Isto tanto no tocante ao éxito de público e vendas coma ao número de edicións ou traducións, sen obviar as numerosísimas recreacións artísticas elaboradas a partir dos seus textos. En especial versións musicadas, mais tamén adaptacións teatrais ou producións audiovisuais. A fortuna editorial desta obra parte xa no intre da súa publicación. E isto tradúcese asemade na diversidade de quen se interesou nos seus versos. Unha atracción que non deixa de perder folgo e que, de cando en cando, sorprende pola novidade das propostas. Trátase dun conxunto de sesenta e un poemas, compostos en datas moi anteriores ás de edición. Así, o que lle dá título ao libro escribiuno ao ser encarcerado, en 1937, nunha dependencia de pedra, do mosteiro de Celanova, convertido en prisión central. Recinto no que se amoreaban os presos e do que eran sacados en grupos dez ou quince cada noite para seren paseados, segundo o relato vivencial de Elixio Rodríguez en Matádeo mañá. As composicións, escritas na fronte de guerra ou ao rematar esta, ficaran gardadas en carpetas. As razóns de non veren luz antes débense ao seu contido e a estaren escritas en galego, o que as convertían en impublicábeis por mor da censura e represión existentes. Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912 – Vigo, 1979), na Escolma de poesía galega IV. Os contemporáneos (1955), afirmaba que os poetas galegos “teñen que mesturarse con desesperado esforzo no mundo social da nosa terra; nos problemas vivos do noso tempo; nas angurias das nosas xentes”. Ao que lle engadirá, n’Unha ducia de galegos (1982), que o “fenómeno poético non ten unha natureza estática, non é igual a sí mesmo, non está ahí pra sempre senon que é algo de carácter proteico que se conforma e transforma asegún un eiquí e un agora”. “A poesía ten que ser do seu tempo”, aseveraba. E o oficio do poeta consiste en saber interpretalo e ser o seu voceiro. Queda claro, entón, que o poemario, tanto na época de composición coma na de divulgación, abrangue o conxunto da ditadura franquista. A que se iniciou, no 36, cun golpe de estado e supuxo unha concienzuda aplicación de prácticas xenocidas, ata o seu remate, contra parte da poboación. A publicación suporá unha renovación rotunda no discurso poético galego de posguerra. Se nos anos cincuenta predominaba a dirección intimista, será dende os anos sesenta cando a chamada corrente socialrealista acade unha grande expansión. Ben perceptíbel aínda na antoloxía feita por Mª Victoria Moreno Os novísimos da poesía galega, saída do prelo en 1973. O poemario, tanto na época de composición como na de divulgación, abrangue o conxunto da ditadura franquista As preocupacións existenciais ficarán máis no desleixo e o discurso poético, dende un enfoque solidario, centrarase máis na conflitividade humana en relación coas condicións sociais. Con todo, Celso Emilio, que –por inoperantes– rexeitaba os termos de literatura comprometida e de poesía social ou de protesta, prefería definir a súa coma unha poesía de solidariedade co ser humano. El, logo, escribe dende a súa condición de cidadán, e alza a voz contra calquera xeito de asoballamento –antifranquismo– e en prol dunha concepción da existencia humana contraria á explotación capitalista. É, entón, continuador dunha poética de forte contido civil de nidios referentes nas nosas letras. Dende Rosalía de Castro e, sobre todo, Manuel Curros Enríquez, no XIX, a Ramón Cabanillas e, xa no exilio, Ramón Rey Baltar, Luís Seoane e Lorenzo Varela. Se ben é o autor dos versos de “Nacín (modestia fóra)/nun lugar onde o mundo/se chama Celanova” o elo dunha musa local belixerante que ten tamén como títulos paradigmáticos Aires da miña terra (1880), de Curros e Poesía enteira de Heriberto Bens (1980), de Méndez Ferrín. Aínda que a recepción da obra, debido en boa parte ao contexto social, priorizase este enfoque, cómpre sinalar que Longa noite de pedra é un libro diverso, tanto dende o punto de vista temático coma estilístico. Con ser, así a todo, o enfoque solidario o común denominador das composicións, e, xa que logo, o que lle outorga unidade ao conxunto. Os estudos máis solventes sobre a obra establecen nela varios núcleos temáticos: a denuncia dun presente abominábel –lido en clave de rexeitamento da barbarie franquista–; a solidariedade cos que sofren; a arela de liberdade e esperanza; a referencia ao sensentido da guerra e a defensa do antibelicismo; a irremediábel perda do paraíso da infancia; a identificación e a identidade coa terra. Fronte á negatividade ambiental de elementos como o medo, a represión, a miseria ou a alienación, a voz poética –que se despraza dende o eu individual ao nós colectivo– afánase en procurar a liberdade. Para o cal se vale de oposicións simbólicas binarias, como luz-escuridade, para representar a liberdade-opresión. Nesta dimensión metafórica o título da obra asociouse no imaxinario popular para designar as catro décadas que principian coa sublevación militar de 1936. E converterase en brado de protesta e arela de liberación contra o atraso, a represión e a falla de liberdades, contra o medo, as torturas ou o exterminio físico exercidos nesta etapa. E isto é debido ao rotundo éxito deste libro. Como indica Ramón Nicolás, máximo estudoso da obra ferreiriana, talvez sexa este “o libro de poesía galega máis lido, dentro e fóra de Galicia, ao longo do século XX”. Superando, no conxunto do estado, outros salientábeis poetas civís como Blas de Otero, Salvador Espriu ou Gabriel Celaya. Esgotada aos dous meses a primeira edición, é, a partir de 1966 –ano en que se lle realizou unha homenaxe en Ourense denantes de partir para Caracas–, cando o alumnado universitario compostelán, coa axuda da multicopista, lle poña voz aos seus versos. Mais o renome internacional acadarao a partir do ano seguinte, data da edición bilingüe, logo de sortear a censura, de El Bardo, ao que tamén contribuirá unha Autoescolha poética, saída no Porto en 1972. Sendo que a dita edición galego-castelá, traducida por Basilio Losada, se reeditaría ata 1974 catro veces, o que ocasionou que, nuns poucos anos, se vendesen milleiros de exemplares da obra. No proceso de oposición á ditadura franquista decisivas resultaron asemade as numerosas versións musicadas destes textos. Así o colectivo musical galego Voces Ceibes darase a coñecer cun recitado de música galega, celebrado na facultade de Medicina en abril de 1968, no que se interpretaron diversos poemas do libro, entre eles “Longa noite de pedra”, “Monólogo do vello traballador”, “María Soliña” ou “Carta a Fuco Buxán”. Dende esta altura o fenómeno non pararía de medrar e así moitos artistas, de variada condición, orixe e época levan incluído no seu repertorio a poesía do celanovés. Como Paco Ibáñez, Amancio Prada, Los Tamara, Fuxan os Ventos, Suso Vaamonde, Luar na Lubre, María Manuela, Xiana Lastra, Xurxo Souto ou Dios Ke Te Crew. E isto –incluída tamén unha tradución ao inglés– sen obviar outras propostas artísticas levadas a cabo a partir da obra deste autor. Como interpretacións teatrais ou producións audiovisuais. Caso da longametraxe documental, dirixida por Aser Álvarez, 100% CEF, co actor Luís Tosar como protagonista. Andado o tempo, Longa noite de pedra sería obxecto de diversas edicións en diferentes selos editoriais galegos. A sacada co gallo do corenta aniversario inclúe senllos debuxos serigrafados de Picasso e Miró dedicados ao autor celanovés. Quen amais de moi popular é un autor polifacético. Poeta, narrador, xornalista, posúe unha obra ampla e varia de rexistros. Mercé á súa vasta e fecunda musa, e ao apoio da Fundación Celso Emilio Ferreiro, non deixan de agromar mostras do seu quefacer. Sen que nunca nos venza o cansanzo nin a loita contra a inxustiza, e á espera de percorrermos un roteiro vital celanovés coa súa palabra, lembramos a esencia dos seus versos: “Pode o corpo ser vencido,/pode o dereito ser torto,/mais o lume que alampea,/xamais o veredes morto”. Escolma de textos O teito é de pedra. De pedra son os muros i as tebras. De pedra o chan i as reixas. As portas, as cadeas, o aire, as fenestras, as olladas, son de pedra. Os corazós dos homes que ao lonxe espreitan, feitos están tamén de pedra. I eu, morrendo nesta longa noite de pedra. “Longa noite de pedra” Xa témo-las palabras que destruien aos que portan a luz e van dediante: pena de morte, cadea perpetua, pliego de cargos. Postos en pé, a unha, os concentrados, con coitelos nos ollos, procramaron a lei do embudo cego cun si en re maior afirmativo. (Favorábel cotización da Bolsa deseguida). “O edificio” Agora tomo o sol. Pero até agora traballéi cincoenta anos sin sosego. Comín o pan suando día a día nun laborar arreo. Gastéi o tempo co xornal dos sábados, pasóu a primavera, veu o inverno. Dinlle ao patrón a frol do meu esforzo i a miña mocedade. Nada teño. O patrón está rico á miña conta, eu, á súa, estóu vello. Ben pensado, o patrón todo mo debe. Eu non lle debo nin xiquera iste sol que agora tomo. Mentras o tomo, espero. “Monólogo do vello traballador” (Non falemos dos bobos que tódolo adeprenden nos libros. Non falemos dos parvos con cara de domingo; nin dos sapientes memos, nin dos túzaros listos, nin do eterno mal gusto dos probes novos ricos.) Falemos de tí e mín xa que vivimos. Tí i eu nos ventos e nos solsticios. Tí i eu nos bosques e nos ríos. Tí i eu, historia de corpos nidios. Tí i eu, saudade de álbores íntimos. Tí i eu sin tempo polo tempo que imos. Tí i eu cantando, chorando e rindo. “Tí e máis eu” Aquil señor burgués condecorado, usía ou escelencia ben cebado, que ronca con pracer na noite longa e ten muller feliz, de teta oblonga, con dous fillos petisos, deportistas, un pouco libertinos e “juerguistas”, idiotas pola nai, polo pai, grosos; pondo dentes de can que venta os ósos, ponse a rosmar e morde: “Eu prefiro a inxusticia ao desorde”. “Goethe” Chove, chove na casa do probe e no meu corazón tamén chove. Dor da mau encallecida, dor da xente aterecida de frío polos camiños. Dor dos vellos e meniños. Dor dos homes desherdados e dos que están aldraxados. Mágoa da ferida allea. Dor dos que están na cadea, dos que sofren a inxustiza e viven baixo a cobiza. Mágoa e loito por tanto pranto que escoito. No meu peito, sulagado, soturno, fondo, calado, un río de amor se move. Chove, chove na casa do probe e no meu corazón tamén chove. “Inverno” Empúxanme as raigames. Os lonxanos abós das carballeiras, as misteriosas nais que cavilaban á luz do sol nas albas precursoras. Cando a miña voz era aínda un silencio de tarde solermiña, latexaban seus nomes xa correndo polo aire. Podedes non creelo, pero eu lembro como nascéu a estirpe do meu sangue no bosque dunha noite remotísima arrombada de pombas e de ríos. Eu son tamén raigame, pai de cousas que dormen sobre o tempo e agardan frolecer calquera día baixo o mapa impasíbel diste ceo. “As raigames” Língoa proletaria do meu pobo, eu fáloa porque sí, porque me gosta, porque me peta e quero e dame a gana, porque me sai de dentro, alá do fondo dunha tristura aceda que me abrangue ao ver tantos patufos desleigados, pequenos mequetrefes sin raíces que ao pór a garabata xa non saben afirmarse no amor dos devanceiros, falar a fala nai, a fala dos abós que temos mortos, e ser, co rostro erguido, mariñeiros, labregos da lingoaxe, remo i arado, proa e rella sempre. Eu fáloa porque sí, porque me gosta e quero estar cos meus, coa xente miña, perto dos homes bos que sofren longo unha historia contada noutra língoa. Non falo pra os soberbios, non falo pra os ruís e poderosos, non falo pra os finchados, non falo pra os valeiros, non falo pra os estúpidos, que falo pra os que agoantan rexamente mentiras e inxusticias de cotío; pra os que súan e choran un pranto cotidián de volvoretas, de lume e vento sobre os ollos núos. Eu non podo arredar as miñas verbas de tódolos que sofren neste mundo. E tí vives no mundo, terra miña, berce da miña estirpe, Galicia, dóce mágoa das Españas, deitada rente ao mar, ise camiño... “Deitado frente ao mar...” Un procura a verdade por tódolos camiños, baixo as pedras, nas raigames escuras das olladas, máis alá das escumas i os solpores. Busco a verdade en tí, rexa poesía dos homes que laboran, tacto real das cousas que están e son, anque ninguén as vexa. Home total, que vas e ves sin sombra polas rúas e tes a túa verdade nos curutos do mundo, no profundo da historia, na esperencia dun día calisquera, e non ves os paxaros nin as nubes nin as lonxíncoas maus do vento dondo que acariñan o mundo dende sempre. Investiga a verdade do teu tempo i alcontrarás a túa poesía. “A poesía é verdade” Camiñan ao meu rente moitos homes. Non os coñezo. Sonme estranos. Pero tí, que te alcontras alá lonxe máis alá dos desertos e dos lagos, máis alá das sabanas e das illas, coma un irmáu che falo. Si é túa a miña noite, si choran os meus ollos o teu pranto, si os nosos berros son igoales, coma un irmáu che falo. Anque as nosas palabras sean distintas, e tí negro i eu branco, si temos semellantes as feridas, coma un irmáu che falo. Por enriba de tódalas fronteiras, por enriba de muros e valados, si os nosos soños son igoales, coma un irmáu che falo. Común temos a patria, común a loita, ambos. A miña man che dou, coma un irmáu che falo. “Irmáus”