Opinión

Primeira e última noticia de María Teresa León

No final da nosa adolescencia, nos días aqueles tan apaixonantes da Transición, entre as personalidades vivas, a grande figura feminina do mundo da cultura que máis nos fascinou a nós foi Maria Teresa León, e soubemos dela, da súa existencia, incluso antes de termos coñecemento de mulleres como Simone de Beauvoir, María Casares ou Maruja Mallo e, por suposto, moito antes de que algunhas escritoras galegas vivas, como Xohana Torres ou María Xosé Queizán, mereceran a nosa atención e nosa admiración. O meu descubrimento de María Teresa León foi inicialmente a través de La arboleda perdida, de Rafael Alberti, nunha edición do Círculo de Lectores que chegou á miña casa de Ortigueira xusto dous días despois das eleccións xerais do 77. Hai que lembrar que nese momento Rafael Alberti é un auténtico mito, é o poeta da Xeración do 27 que regresa do exilio e que destaca, por riba de todo, polo seu compromiso político, por ser, como el gusta de dicir, “un poeta na rúa”. De feito será, con Dolores Ibárruri e Santiago Carrillo, unha das persoas que acada acta de deputado polo PCE nas Cortes españolas que se constitúen tras esas primeiras eleccións de 1977. Creo que nin a concesión do Premio Nobel de Literatura a Vicente Aleixandre nese mesmo outono eclipsa a inmensa popularidade de Alberti. 

A primeira noticia que temos de María Teresa é, pois, polas escasas referencias que a ela fai o poeta gaditano nas páxinas das súas primeiras memorias, e digo escasas porque en case trescentas páxinas María Teresa León só aparece en oito páxinas de texto e nalgunhas ilustracións, como unha fugaz raiola de luz polo medio das follas do amplo arboredo que é a vida de Rafael Alberti. Claro que Maruja Mallo, que fora compañeira sentimental de Alberti durante cinco anos, con todo o que iso significou creativamente para os dous, non ten nin unha soa e breve referencia nese libro. Mais cando de verdade descubrimos nós a enorme personalidade de María Teresa León e toda a súa traxectoria humana, intelectual e política é no momento no que chega ás nosas mans o seu belísimo libro Memoria de la melancolía, tamén nunha edición de Círculo de Lectores, de 1979. É entón cando somos plenamente conscientes de que María Teresa León é autora dunha espléndida prosa e unha das mulleres máis relevantes da República e do exilio español. O que non sabemos daquela  -nin saberemos até a súa morte, acontecida en 1988- é o porqué da súa ausencia na vida pública durante todos eses anos, que contrasta coa inxente actividade de Alberti, que incluso o recordamos protagonizando un acto en Ferrol.

Cando de verdade descubrimos nós a enorme personalidade de María Teresa León e toda a súa traxectoria humana, intelectual e política é no momento no que chega ás nosas mans o seu belísimo libro Memoria de la melancolía

 

Ignorabamos nós que xa en 1972, na casa do Trastevere, no piso de Via Garibaldi, 88, María Teresa comeza a convivir co alzheimer, ao tempo que Rafael Alberti se abría de novo ao amor cunha bióloga varias décadas máis nova ca el, Beatriz Amposta, que inspirará ao poeta para escribir un poemario aínda hoxe inédito, Amor en vilo. Pese a que por eses anos María Teresa ten xa importantes lagoas mentais, non perdeu  de todo a lucidez para darse conta de que hai outra muller na vida de Alberti, o que é, naturalmente, motivo de grande sufrimento para ela. O que si é certo é que cando o 27 de abril de 1977 María Teresa e Alberti regresan de Roma, daquel longo exilio de case corenta anos, María Teresa León ten xa a memoria completamente perdida e nin sequera é consciente de que por fin se atopa no país ao que tanto soñou voltar desde París, desde Buenos Aires ou desde Roma. Recordaba non hai moito nunha entrevista a súa filla Aitana Alberti León que cando o avión sobrevoaba Madrid e ela lle comentaba á nai as cousas que ían vendo, o único que dicía María Teresa era “¡Qué bonito, qué bonito!”. E con aquel seu sorriso tan fermoso e os seus cabelos brancos baixou as escaleiras do avión diante de centos de persoas que os agardaban, talvez a Alberti máis que a ela. Pero María Teresa xa non sabía nin onde estaba. Pensaba que seguía en Roma. Outras veces miraba para Aitana e preguntaba: “¿Estamos en Buenos Aires?”. Demasiado tarde para un regreso tan esperado e para recibir o recoñecemento público que ela en xustiza tanto merecía. A nós, que nada sabiamos entón desa enfermidade nin tampouco que a sufría María Teresa, cando anos despois o sabemos, coincidindo co seu pasamento, esa noticia recordo que nos impactou profundamente e que non podiamos comprender como unha muller tan intelixente e cunha memoria tan prodixiosa como a súa non sabía nin quen era ela. Os seus últimos anos, internada nun xeriátrico, totalmente ausente, sen poder articular palabra, cáusannos unha enorme tristeza aínda hoxe. Ao seu enterro, no cemiterio de Majadahonda, unha fría mañá de inverno, asistiron só unhas quince persoas. Así foi despedida María Teresa León, que coa súa personalidade, o seu compromiso e a súa obra iluminou o Madrid dos anos vinte e da II República española, o combate contra o fascismo e o exilio de tantas e tantas persoas que a coñeceron e a trataron. 

Ao seu enterro, no cemiterio de Majadahonda, unha fría mañá de inverno, asistiron só unhas quince persoas

 

María Teresa León viviu máis de cincuenta anos con Rafael Alberti, momentos marabillosos e duros, a ilusión e a alegría dos días da República e os anos amargos e dramáticos da guerra, e tamén a esperanza e a desesperanza de regresar do exilio. “Estoy cansada de no saber dónde morirme”, escribe nas súas memorias. Cada vez que visito o Museo do Prado non podo evitar lembrarme de María Teresa e Alberti entre aquelas altísimas paredes un atardecer de decembro do 36, ela cun permiso oficial de Largo Caballero que a autorizaba a facerse cargo dos principais cadros da pinacoteca para poder así salvar aquelas obras de arte das bombas que cada día caían sobre Madrid. Las Meninas de Velázquez e o Carlos V de Tiziano foron as primeiras pinturas que sairon para Valencia nun auto custodiado por milicianos armados do Quinto Rexemento e motoristas da columna motorizada. María Teresa non durmiu nada toda aquela noite até que recibiu unha chamada telefónica comunicándolle que os cadros chegaran ao seu destino. Rafael Alberti escribirá tempo máis tarde a obra de teatro Noche de guerra en el Museo del Prado

Posibelmente non poderemos deixar de asociar nunca o nome de María Teresa León ao poeta Rafael Alberti, pero María Teresa non foi simplemente a compañeira de Alberti. Moito antes de coñecer a Alberti e a todos os poetas da xeración do 27, a súa familia relacionábase con persoeiros como Francisco Giner de los Ríos ou don Benito Pérez Galdós. “A la niña María Teresa León, deseándole que siga el camino de las letras”, escríbelle Emilia Pardo Bazán o día da súa primeira comuñón. Claro que logo coñece a Alberti, a Lorca, a Miguel Hernández, a Cernuda, a Salinas… e a don Miguel de Unamuno, Louis Aragon, Pablo Neruda, Máximo Gorki…, pero María Teresa comeza a ter unha biografía admirábel desde a infancia e obra propia desde 1924, cando comeza a publicar os seus primeiros artigos no “Diario de Burgos”. É María Teresa León Goyri -lembrémolo-, neta da librepensadora Amalia Goyri e sobriña de Ramón Menéndez Pidal e María Goyri, a primeira licenciada e doctora en Filosofía e Letras que houbo en España. María Teresa León é, certamente, unha figura excepcional, aínda por descubrir en toda a súa dimensión humana e intelectual, rebelde e feminista desde a adolescencia, case desde nena, e que cómpre situar entre as mulleres da Xeración do 27, á beira de María Zambrano ou Rosa Chacel. A súa prosa, exquisita, primorosa, segue iluminándonos por dentro cada vez que regresamos ás páxinas de Memoria de la melancolía, igual, exactamente igual, que nos días xa tan lonxanos da nosa mocidade.

Comentarios