O proceso de planificación estratéxica na Universidade da Coruña, UDC, comezou coa aprobación do primeiro plan estratéxico 2005-2010. En consonancia coas condicións do contexto socioeconómico, definiuse un modelo expansivo de universidade. En pouco tempo, con todo, os cambios na conxuntura económica estableceron fortes restricións no desenvolvemento previsto.
Concluído o devandito período, iniciouse unha etapa marcada pola severa escaseza de recursos. Houbo que esperar a febreiro de 2013 para que a Comisión de Estratexia elaborase o documento de formalización dun novo plan: o segundo plan estratéxico, denominado UDC2020. A súa elaboración estivo condicionada polo contexto económico, pondo de manifesto unha tensión evidente entre a visión de futuro desexada e as limitacións impostas pola realidade.
O paso dun plan estratéxico a outro foi acompañado de dous feitos relevantes. O primeiro, a supresión da vicerreitoría de infraestruturas a partir do ano 2012. Esta área de goberno perdeu autonomía para integrarse na área de xestión económica. Unha ausencia de independencia funcional nada baladí, como se verá. O segundo, a caída xeral da matrícula estudantil. Na década 2009/2019, o número de estudantes universitarios pasou de 21.000 a 16.800, aproximadamente, distribuídos desigualmente nos oito campus que organizan territorialmente a UDC.
Con esta situación o equipo reitoral responsable do goberno no período 2015-2019 expuxo varios campus de especialización, entre eles o Campus TIC, situándoo na Fábrica de Armas. Nun artigo publicado neste mesmo medio, os autores propoñemos a área portuaria como unha alternativa, aínda que é evidente que existen outras, ás que se lles prestou escasa atención. Convén por iso reflexionar sobre o campus Elviña-A Zapateira, o de maior superficie entre os oito da UDC. Nel intégranse un significativo número de facultades, escolas e centros de investigación, ademais doutros edificios destinados a usos administrativos e deportivos. Congrega unha elevada cifra de alumnado. A pesar diso, categorízase como inacabado. Por qué empregamos o vocábulo inacabado? Posúe seica capacidade para acoller “nuevas” e tecnolóxicas instalacións, ou a súa falta de acabado deriva de que nunca chegou a finalizarse a súa “construcción” como área urbana?
Talvez, tras percorrer este ámbito universitario baixo o fío de seis indicadores, todos eles enlazados polos valores comúns achegados pola perspectiva de xénero e a eficiencia enerxética, esteamos en condicións de comprender o porqué destas preguntas, e aproximarnos a unha resposta.
O primeiro, o transporte e a mobilidade, un dos alicerces básicos da calidade de vida na cidade e o seu territorio. Calquera estatística que se consulte relaciona a súa mellora coa eficiencia do transporte público e a penalización do vehículo particular. Un transporte público que, no caso do Campus Elviña-A Zapateira, identifícase en exclusiva co autobús urbano. Faltan tanto accesos peonís seguros e carrís bicis de conexión coa contorna urbana, como unha liña ferroviaria e un transporte de bus interurbano de ligazón coa área metropolitana. A interconexión no propio Campus é tamén unha tarefa pendente. A súa solución pode vir, en parte, da aplicación do big data, a intelixencia artificial ou a internet das cousas, a medios como a bicicleta, a moto ou o patinete eléctricos. Ou a transportes específicos como os vehículos eléctricos autónomos en circuíto pechado.
O segundo indicador, o patrimonio edificado, formado polo conxunto de facultades, escolas e centros de investigación. Un patrimonio que non esgotou a capacidade de construír novos edificios para aloxar espazos de docencia, investigación, ou mesmo residencial. O Plan Xeral asigna ao Campus unha edificabilidade que supera levemente o 500 mil metros cadrados, dos cales están por executar máis da metade. Aínda é posible introducir instalacións que completen o campus, reforzando a identidade do lugar, e evitando o consumo de solo noutro ámbito. Aínda existe marxe para a mestizaxe funcional, que integre os edificios dos campus de especialización nun territorio común que, á súa vez, abra as súas instalacións á cidadanía, e se conecte eficaz e eficientemente coa contorna urbana, superando as barreiras impostas polo viario.
O terceiro deles, as infraestruturas viarias, un dos paradoxos na xestión do Campus Elviña-A Zapateira. Unhas vías que aparentemente serven á circulación interna do recinto universitario -virtual, sen valos-, pero que na práctica son utilizadas polos cidadáns para acceder aos diferentes centros educativos privados de ensino infantil e medio, e ás numerosas vivendas construídas no alto da Zapateira. Por iso, clarificar a “propiedade” do viario é un tema que continúa vivo. E con efectos nas persoas, tanto nos veciños do núcleo de Castro como na comunidade universitaria. En ocasións, as súas queixas van de portelo en portelo das tres institucións, a universitaria, a local e a autonómica, sen que o “pasa a bóla” as resolva. Unhas infraestruturas viarias tomadas polo vehículo privado, que mesmo asalta as beirarrúas próximas ás facultades con maior número de estudantes e profesorado. Unha situación que algunhas propostas, como a peonalización do espazo de acceso á Facultade de Dereito, tentaron paliar. Unha aposta que se quedou en anecdótica, ao non prolongarse cara un lado e o outro, suprimindo de maneira sinxela un dos viarios interiores do campus, totalmente prescindible.
O cuarto, o espazo público: o baleiro entre os edificios. Un espazo que forxa a personalidade e o carisma dun campus, dótao de identidade. En Elviña-A Zapateira o descoido destes espazos é evidente: semellan meras rutas entre puntos. Rutas cuxa iluminación e señalética debería incidir na eficiencia enerxética e na seguridade, tanto viaria, referida ao peón fundamentalmente, como na persoal, adoptando as recomendacións sinaladas desde a perspectiva de xénero. Entre outras, implementar actuacións de desurbanización; “limpiar” de ruído o espazo público: restos de sinais, postes, mesmo mobiliario…; ou empregar o arboledo e as pantallas vexetais para amortecer a incidencia solar nos edificios. Todas elas actuacións pendentes, en liña coa biofilia e os espazos saudables. Porque deseñar contornas cómodas, coidadas e protexidas inspira seguridade. E sentirse seguro é un valor que nos axuda a coidarnos mutuamente.
O quinto, a xestión de residuos. A cultura do ”re”, reducir, reusar, reciclar veu para quedar. A recollida selectiva, coa separación de papel, vidro, plásticos, latas e bricks, e material orgánico é unha medida ineludible. Na universidade implantouse o Green Campus, que inclúe, entre outras actividades, a xestión dos residuos nos centros, outorgando “banderas verdes” a aqueles cunha maior implicación nas accións de sustentabilidade. Con todo, no espazo público resulta unha tarefa pendente. Unha deficiente e improvisada localización dos colectores especializados, cando non a súa ausencia, reforza a descoidada imaxe do Campus.
E o sexto e último indicador, a contorna e as zonas verdes. Un aspecto vinculado claramente co espazo público, excesivamente urbanizado, como xa se indicou, cuxa consecuencia é a impermeabilidad dos chans. Doutra banda, debería aproveitarse a oportunidade que brinda a proximidade do Castro de Elviña, declarado Ben de Interese Cultural, e mesmo a proximidade dos núcleos de San Vicente e Castro. O Campus Elviña-A Zapateira sitúase nunha área que lle confire un carácter singular, que con todo permanece oculta, e talvez chegue a perderse. Por iso, deberían potenciarse estas relacións, prestarlles atención e mimo.
En conclusión, o seis indicadores aplicados ao campus Elviña-A Zapateira reflicten a ausencia de intermodalidad nos medios de transporte; a dispoñibilidade do solo para introducir edificios con usos complementarios aos existentes; a utilización pouco “racional” das infraestruturas viarias; a super-urbanización, sen atender ao adecuado tratamento da iluminación e do mobiliario; o descoido na xestión dos residuos -a pesar das bandeiras verdes-; e a carencia de chans e áreas vexetais significativas.
Estas consideracións pon de relevo a necesidade de transformar o lugar, completando a súa construción e integrándoo na trama urbana. Unha opción de “acabado” que se antolla moi necesaria tanto para o futuro da institución académica como para a cidade e o seu territorio. Optimizar os recursos, concentrando o esforzo económico no existente, fronte á dispersión vinculada a novas localizacións parece, sen dúbida, unha resposta coherente.
Se un visita os campus de calquera das universidades nacionais e internacionais de referencia cunha escala similar á UDC, como podería ser a Oregon University de Eugene, USA, observa que a presenza de diversos medios de transporte; a integración dos novos edificios docentes; a redución, e mesmo a completa desaparición, da superficie de aparcadoiro destinada ao automóbil; a adecuada disposición da iluminación e do mobiliario urbano; o correcto tratamento dos refugallos xerados ou a existencia de camiños peonís e zonas verdes saudables son acenos de identidade das mesmas.
María Carreiro e Cándido López
Profesores e investigadores na Escuela de Arquitectura da UDC
