As nosas extraordinarias aves comúns: miñato

E n Avetimología, o autor cita o biólogo galego Conde Teira ao falar dos miñatos, do que apunta que tanto no galego como no portugués, se usaron os derivados de Milvus para designar indistintamente os xéneros Milvus e Buteo, propondo que debido ao uso estendido de miñato para Buteo se empregue esta forma e se deixe o vernáculo portugués 'millafre' para o restos dos Milvus. Distribución O miñato está presente en todo o paleártico, chegando até o Xapón e as illas do Atlántico, e por suposto en todos os países de Europa. Na península Ibérica está ben representada, sendo escasa en territorios do mediterráneo como Murcia, Almería ou o País Valencià. A Galiza é probabelmente un dos territorios da península coa maior densidade de miñatos. Aínda que algúns exemplares poden facer grandes desprazamentos, a poboación peninsular é sedentaria, e semella que os exemplares que emigran do norte de Europa para pasar aquí o inverno proceden de territorios nórdicos. Como recoñecelo? Aínda que as femias adoitan ser algo maiores, non existen grandes diferenzas. Teñen unha gran variabilidade na coloración da plumaxe, motivo polo que en francés recibe o nome de 'buse variable'. É unha rapina de tamaño mediano, e tanto en voo como pousada ten un corpo compacto. Cabeza pequena e peteiro fino. A cor vai do pardo moi escuro a cores abrancazadas. Xosé Manuel Patiño e colaboradores apuntan que a forma máis habitual na Galiza é a que ten a cabeza, gorxa, papo e as partes superiores máis escuras, e o resto das partes inferiores máis claras, apencadas de manchas castañas. A cola, curta, téñena moi barrada cunha liña escura no extremo. Ollos escuros e patas amarelas. Os exemplares inmaturos son moi semellantes aos adultos pero carecen da banda terminal da cola á que faciamos referencia. Os portugueses chámano miñato, aguia de asa redonda, unhas das características máis diagnósticas cando se observa en voo, así como por ter os extremos das ás moi escuras coa zona media máis clara. É habitual observala planeando en círculos e tamén peneirando á procura de presas como o faría un lagarteiro. Mide entre 50 e 57 centímetros e ten unha envergadura de ás de 1,20, cun peso que vai dos 0,43 aos 1,36 quilogramos. Voz Emite unha chamada forte facilmente audíbel especialmente ao comezo da época de reprodución semellante a un pii-iou. Ten outras voces en función do seu estado ou actividade como pode ser a de agresión a un intruso ou aquelas que emite durante a cría para avisar dalgún perigo aos polos. Onde atopalos? Rapina moi espallada por diferentes tipos de hábitats, desde lugares de cultivos e zonas húmidas até montes de certa altitude, tamén en carballeiras, piñeirais ou rochedos. Semella que as súas zonas de preferencia son aquelas con árbores e prados ou cultivos ou mato, en definitiva, a paisaxe de mosaico típica do norte onde é máis abundante. Porén, na época de cría precisa que haxa árbores xa que é alí onde vai construír o seu niño. No inverno pode observarse tamén en terreos máis abertos con apenas árbores, dispersas ou escasas. Alimentación É unha especie oportunista, é dicir, pouco especializada e cunha gran adaptabilidade, acomodándose aos lugares nos que poida atopar comida. Motivo polo que o menú dos miñatos é do máis variado, tendo e conta a súa condición de ave xeneralista, tal e como denominan aquelas persoas estudosas da especie; vén querendo dicir que se alimentan de gran variedade de recursos empregando unha ampla gama de condicións ambientais. Concepto que se confronta ao de especie especialista, ao que corresponden aqueloutras que basean a súa alimentación nunha ou moi poucas especies. Seguramente o nome máis estendido en castelán sexa o de ratonero, a mesma denominación que recibe en Alemaña mäusebussard, que pode dar unha idea da súa dieta. Pero pode levar a engano, os miñatos seguramente sexan as rapinas coa dieta máis diversa; alén dos ratos pode cazar presas de maior tamaño como coellos e, pola contra, tamén micro mamíferos ou mesmo toupas. Tampouco vai rexeitar aves, réptiles, anfibios e insectos ou miñocas. E se hai que comer algunha prea, tamén. Dito de maneira coloquial e para entendérmonos, non é 'repugnante' para comer: come o que haxa. En inverno, a porcentaxe de mamíferos na dieta é alta comparada coa do resto do ano e, pola contra, aumenta no verán. O investigador galego Luís Tapia ten estudado a alimentación dos miñatos mediante observación directa de achega de presas a niños en áreas montaña da Galiza. Os mamíferos foron identificados como o grupo máis común de presas (34,5%), correspondendo a porcentaxe máis alta para a toupa (Talpa occidentalis). Os réptiles tamén constituíron unha parte importante da dieta (24%), destacando o escáncer (Anguis fragilis) e entre os ofidios apareceron sete especies. Os anfibios e paxaros resultaron ser moito menos frecuentes (Tapia et al., 2007). Respecto aos métodos para dar caza ás súas presas, os miñatos empregan varias técnicas. Poden facelo pousados, desde un poste, cable da luz ou árbore, onde seguramente os teñamos observado cen e unha veces, espreitarán as súas presas para, unha vez atopadas, lanzarse a por elas. Outra é a de voar cernándose como un lagarteiro, peneirando o aire. Outra menos frecuente, aínda que a min xa me ten cadrado varias veces vela así, é cazando no chan á procura de insectos. Reprodución A época de nidificación comeza cara a finais de febreiro, con paradas nupciais e voos nupciais, e estendese até xullo. Constrúe ou usa niños vellos en árbores de certo tamaño situados desde os 5 aos 25 metros de altura. Unha estrutura voluminosa de até un metro de ancho por sesenta centímetros de fondo pero que cos arranxos dun ano para outro pode acadar dimensións maiores. Elaborado con paus, ramas, pólas e tapizado de vexetais verdes. Poden ter varios niños que van intercambiando cada ano. Poñen 2 ou 3 ovos brancos apencados que chocan ambos proxenitores durante uns 36 días, e os polos desenvolven a plumaxe e voan aos 50 ou 55 días. Independízanse dos adultos ás seis ou oito semanas. Os miñatos tamén poden empregar niños doutras aves de rapina. Segundo un estudo realizado na Galiza, o miñato pode empregar niños doutras rapinas como pode ser o azor ou o gabián pero non é habitual que suceda o contrario. Nun estudo realizado por Rebolo et al., 10,7% dos niños construídos polos azores foron empregados en anos posteriores por miñatos pero ningún dos elaborados polos miñatos foi empregado polos azores. No caso do gabián a situación foi semellante sendo a porcentaxe de ocupación polos miñatos de 5,7% e de cero por parte dos gabiáns. Depredadores do miñato Os miñatos teñen poucos inimigos pero poderosos, o gran bufo real é un deles e a aguia real outra. No meu caderno de campo teño anotado un episodio que certifica o comentado. Nunha tarde de verán de 2011, acompañado do meu amigo Xavier, e visitando unha aldea abandonada do Macizo Central, voou diante nosa un bufo real con algo nas patas que estaba pousado nunha parede derruída. Logo de gozar da difícil e fugaz observación, achegámonos ao lugar do que saíu e puidemos comprobar que o que estaba a comer era un miñato do que xa só quedaban as plumas, unha pouta e pouco máis. Aínda que na actualidade conta cunha poboación estábel non sempre foi así. Non atopamos referencias como tal nos documentos das 'Juntas de Extinción' franquistas pero seguro que os alimañeiros daban boa conta deles. Do que si hai constancia é do gran declive que sufriu a especie en toda Europa nas décadas dos anos 50 e 60 do século XX provocada polo uso de pesticidas. Na actualidade as maiores ameazas son a destrución do seu hábitat por causa de incendios ou construción de infraestruturas e a electrocución en tendidos eléctricos que habitualmente empregan como pousadoiros. Non é raro velos atropelados nas estradas e tampouco son poucos os que durante a tempada de caza reciben un disparo accidental (recomendamos ler esta última ameaza en modo retranca). Semellanzas e diferenzas A ubicuidade dos miñatos pode levar á confusión con outras especies, así non toda a rapina que voa nos ceos galegos de cor pardo é un Buteo buteo. Nas zonas de montaña onde aínda quedan, poderiamos chegar a confundir un miñato cun aguia real, especialmente cando a observación é afastada, pero esta última ten a cabeza e as ás máis longas e rectangulares e non tan redondeadas como o miñato así como unha cola máis longa. Porén, quizais a rapina que máis problemas nos pode dar é o miñato abelleiro (Pernis apivorus). O primeiro a ter en conta á hora da súa identificación é que a equivocación ten data no calendario. Os miñatos abelleiros son estivais e non están de volta da súa viaxe a terras africanas até ben entrado abril! E permanecen até setembro. Polo tanto, a nosa confusión só será posíbel durante eses 4 meses. Como no caso dos miñatos comúns, os sexos son moi semellantes e tamén como estes teñen unha variabilidade cromática moi elevada. Son de cores pardas escuras pola parte superior e claras abrancazadas polas inferiores moi ou pouco apencadas, porén tamén hai exemplares de "morfo" claro. En voo teñen a cola máis longa e unha banda escura no estremo desta precedida doutras dúas máis pegadas á base. A diferenza dos miñatos, teñen os ollos amarelos e non escuros e a cabeza máis pequena e afiada. Na época nupcial ten un voo característico, ondulado con ascensos e descensos semellando que bate as ás, como se estivesen a aplaudir. Abelleiro fai referencia á súa alimentación, baseada en abellas, avespas, avespóns ou abellóns aínda que tamén poida capturar réptiles. Outra das posíbeis confusións pode ser o millafre queimado (Milvus migrans), nomeadamente polas súas cores e tamaño semellante. Como no caso do miñato abelleiro é unha ave estival, que ven á Galiza para criar, pero os millafres queimados son máis madrugadores, comezando a aparecer os primeiros xa contra finais de febreiro. Marchan desde mediados a finais do verán. O nome de miñato queimado fai referencia á súa cor parda escura, con zonas brancas e nas que ademais teñen tonalidades de cor vermella. Porén, atendendo á súa estrutura, poderiamos dicir que ten un aspecto máis lanzal, as ás son longas e nos estremos as plumas semellan dedos. A cola é alongada e gallada, caracteres que axudan a diferenciala do miñato. Gusta esta especie de lugares perto da auga como ríos, encoros e pódese atopar tamén en zonas húmidas da costa como marismas, xa que no seu menú entran peixes mortos e tamén preas así como pequenos vertebrados e invertebrados.