As nosas extraordinarias aves comúns: ferreiros e ferreiriños

Na súa obra Avetimología, José Manuel Zamorano, atribúe a orixe dos nomes vernáculos ferreiro e ferreret á semellanza da súa chamada de ton metálico, como a que fai o martelo do ferreiro cando golpea na bigornia. O diminutivo ferreiriño que se asocia ás outras especies vén dado polo seu pequeno tamaño. A banda Imos falar do ferreiro real, pero moitas das cuestións tratadas poderíanse facer extensivas á familia dos páridos. Baixo este nome estamos a referirnos a un grupo de paseriformes forestais, frecuentes nos bosques que durante os meses máis fríos forman bandos mixtos. Son paxariños de identificación doada grazas ás súas cores vistosas e aos seus cantos, e en galego coñécense comunmente como ferreiros ou ferreiriños. Presentan unha serie de características singulares como as referidas á súa bioloxía, ecoloxía e comportamento entre as que podemos apuntar: —Gustan de masas boscosas, piñeirais, soutos, carballeiras e bosques de ribeira, aínda que tamén ocupan parques e xardíns de vilas e cidades. —Teñen o peteiro fino e curto, acaído para a súa dieta insectívora, se ben durante o inverno, cando os insectos escasean, poden alimentarse tamén de sementes e froitos. —Fan os niños en buracos de árbores ou ocos de valados, por esta particularidade reciben o nome de aves trogloditas, ocupando tamén caixas niño con relativa facilidade. —Son moi prolíficas e cada temporada de cría poden realizar dúas postas e sacar adiante roladas numerosas. Distribución O ferreiro real esténdese por toda Europa, noroeste de África, leste de Oriente Medio chegando até o Xapón e a India, habitando mesmo os arquipélagos indonesios de Sumatra e Timor. Distribúese por toda a península Ibérica e só desaparece naqueles lugares máis áridos e deforestados. Na Galiza é unha ave moi espallada e de observación doada. En boa medida os ferreiros reais, e os outros páridos da península Ibérica, son sedentarios mostrando migracións irregulares as poboacións de altitudes elevadas que poden facer desprazamentos a zonas máis baixas durante os meses fríos. Como recoñecelo O ferreiro real é, dos páridos, o de maior tamaño cunha lonxitude aproximada de 12-14 centímetros. Os machos son máis grandes que as femias, e os dous teñen a cabeza grande, negra, coas meixelas brancas e o peito e a barriga amarela atravesada por unha liña negra que no macho é máis longa e ancha. Ás curtas, lombo verde oliva e cola longa de cor azul cincento coas plumas exteriores brancas. Os xuvenís son máis apagados, distínguense destes por ter as fazulas de cor amarela clara e non brancas, así como polo colar incompleto que nos adultos rodea toda a gorxa. Voz O repertorio do ferreiro real é moi extenso, son aves moi vocais que poden usar até corenta tipos diferentes de cantos e chamadas existindo ademais unha grande variación individual. Os machos teñen multitude de voces, nomeadamente durante a época de cría, que realizan desde o alto de árbores e arbustos. En moitos lugares de Europa reciben un nome onomatopeico semellante a "chi-chipán", polo característico reclamo repetitivo de ton metálico. Entre as súas chamadas destaca un barullento "txerr r r r". Fan un forte "tink" para alertar outros exemplares durante disputas territoriais. Onde atopalo Como xa se comentou, son aves forestais, aínda que se poden atopar en case calquera hábitat que teña árbores: bosques de caducifolias e perennes, xardíns, parques, bosque de ribeira e medios urbanos con algo de arborado. O ferreiro real pode escasear de bosques de coníferas moi mestos, faltando de lugares amplamente deforestados, prados, cultivos de cereais moi extensos e das cidades moi densas sen árbores. Alimentación Son aves insectívoras, especialmente na época de cría, cuxos polos teñen como único sustento pequenos invertebrados. Capturan principalmente eirugas de diferentes insectos como bolboretas ou avelaíñas, tamén mosquitos, himenópteros, escaravellos e arañas. Durante o inverno, ademais de procurar comida polas ramas, poden facelo tamén baixando ao chan para alimentarse de sementes e poden engadir froitos á súa dieta. Reprodución As parellas fórmanse ao final do inverno, entre xaneiro e marzo, e a reprodución esténdese até xuño ou xullo. É unha especie monógama, permanecendo macho e femia xuntos cando menos durante a estación reprodutora, algo que pode ter continuidade dun ano ao seguinte se os dous exemplares seguen con vida. Como xa se dixo, denomínanse aves trogloditas pola súa necesidade de ter buracos onde criar. Poden ocupar niños vellos de petos ou empregar calquera outro oco situado nun muro de pedra ou bloques e mesmo aproveitar o espazo que ofrece un contador da auga ou da luz. Localizado o cubículo, constrúen nel o niñeiro aportando primeiramente herbas e musgo para logo facer unha cunca con plumas e pelo, tarefa que lles leva dunha semana a dez días. Realizan unha posta que vai dos cinco aos nove ovos, de cor branca, apencados de pardo ou roxo que choca a femia mentres é alimentada polo macho. A incubación dura uns trece días, aínda que pode alongarse se as condicións ambientais son desfavorábeis. Os polos permanecen no niño entre dezaoito e vinte días. Como os insectos escasean nos primeiros días de inverno, ao nacer os polos, son alimentados con eirugas de bolboretas e avelaíñas ricas en proteínas e nutrientes. Se falla a primeira posta poden facer outra de reposición e habitualmente realizan unha segunda rolada ou mesmo unha terceira. Depredadores dos ferreiros Mamíferos e aves poden dar caza aos ferreiros e ferreiriños, caso das donicelas e martas que poden depredar sobre os niños e aves de rapina como o gabián e o azor sobre os adultos. O peto real pode ampliar o pequeno burato do niño para comer ovos e polos, "vítimas" tamén do pardal común e o rilón. Unha parte moi importante da predación sucede durante a reprodución, xa que o continuo ir e vir dos vistosos adultos ao niño axuda os predadores a coñecer a súa localización e posterior captura. Tendencia A tendencia, segundo o programa da aves reprodutoras de SEO/Birdlife para os anos 1998-2020, é estábel, como sucede co ferreiro cristado, pola súa banda a tendencia para o ferreiriño negro e o ferreiro azul é de incremento moderado. A poboación do ferreiro real non sofre problemas de conservación. Porén, o aumento das súas poboacións podería ser maior. A pesar do incremento da superficie forestal, non sucede o mesmo coas súas posibilidades de cría, xa que boa parte das novas plantacións son masas monoespecíficas de eucalipto que teñen ciclos curtos de talas e apenas aportan lugares nos que facer o niño. Os incendios forestais e a corta de árbores vellas nas cidades por perigo de caídas, tampouco axudan a consolidar lugares de cría. Semella que outro factor limitativo poderían ser as variacións provocadas na fenoloxía consecuencia do cambio climático. Algunhas medidas que poden axudar a manter ou incrementar as poboacións son a instalación de caixas niño. Os ferreiriños Na Galiza podemos observar outras tres especies de páridos espalladas por todo o país e unha cuarta que circunscribe a súa presenza ás montañas orientais, nomeadamente aos montes dos Ancares. Ferreiriño azul (Cyanistes caeruleus) Mide uns 12 centímetros, as súas cores predominantes son o azul e o amarelo. Teñen a cara branca, unha liña que vai dos ollos á caluga de cor azul escura e a curupela da mesma cor pero algo máis clara. Peteiro negro, barriga amarela cunha pequena franxa negra que amais do tamaño o diferencia claramente do ferreiro real por ser a destes unha liña máis grosa e extensa. Ás tamén azuis e lombo de cor verde. Ferreiriño negro (Periparus ater) O máis cativos dos páridos, ten a cabeza negra exceptuando a gran mancha branca das meixelas e outra característica na caluga tamén branca. Os exemplares xuvenís diferéncianse por ter a faciana, caluga e tamén o peito de cor amarelenta. Ferreiriño cristado (Lophophanes cristatus) É o máis discreto en coloración de todos, algo que compensa cunha crista apuntada. Predominan as cores castañas, a cabeza é branca con partes negras nas que destaca unha liña detrás do ollo e a crista branca e negra. Teñen un característico babeiro negro. Os exemplares xuvenís teñen a curupela pouco desenvolvida pero o deseño de cores semellante aos adultos fan que sexan inconfundíbeis. Ferreiriño palustre (Poecile palustris) É semellante ao ferreiriño negro co que se pode chegar a confundir se a observación non é boa, aínda que como xa se dixo, o ferreiro palustre está localizado nos bosques de montaña orientais da Galiza e con moi poucas observacións. Cabeza e gorxa negra, fazulas brancas como as partes inferiores e sen a característica mancha branca na caluga, que o diferencia do ferreiriño negro, así como a ausencia da banda brancas das ás. Caixas-niño para páridos Unha caixa-niño é un cubículo para que as aves ou mamíferos como os morcegos, por exemplo, críen ou se refuxien. No caso das aves existen tantos tipos de caixas como de especies precisen furados para criar: mouchos, cirrios, lagarteiros, etc. Hai multitude de modelos, con burato ou abertas, de madeira e cerámica, pero todas son beneficiosas xa que alén de proporcionar un espazo para aniñar, ofrecen refuxio nas noites de inverno. Así mesmo, a instalación de caixas-niño facilita as tarefas de estudo, contribuíndo tamén ao labor de divulgación ecolóxica e sensibilización ambiental. Se queremos atraer aves ao noso xardín podemos instalar unha caixa-niño. O plano que acompañamos é unha proposta para os páridos dos que estamos a falar, pero non ten que ser exactamente igual, pode ser algo máis alta ou máis ancha, xa que na natureza non existen formas tan exactas. Para a construción recomendamos madeiras sen tratar e, a poder ser, de taboleiro macizo e se son vellas ou usadas ás que darlle unha nova vida, moito mellor. O tamaño do burato de entrada pode variar, indo dende os 26 milímetros para ferreiriño negro e ferreiriño azul, até aos 29 milímetros do ferreiro real, cuxo niño tamén pode ser ocupado por pardais. Ben sexan construídas ou mercadas, hai que lembrar unhas cuestións básicas á hora de instalalas. As caixas-niño teñen que ser inaccesíbeis para os gatos e outros depredadores, non deben colocarse nun lugar moi transitado, xa que os paxaros gustan da tranquilidade. Se podemos elixir, é mellor un sitio non moi exposto ao sol, nin á sombra continua, nin ventoso. Por último, se é ocupada, débese baleirar e limpar tódolos anos (cada outono), xa que os páridos fan un niño novo cada primavera.