Meritocracia e desigualdade

As desigualdades medran dun xeito obsceno mentres as elites venden todo tipo de xustificacións. Porén, as desigualdades e os privilexios sociais non son condicións inexorábeis da historia ou inherentes á natureza dos máis aptos. Son o resultado das estratexias de apropiación e acumulación da riqueza por parte de quen mantén unha posición de privilexio a través do poder e da dominación. Son relacións de poder entre unha maioría social e unha minoría que acapara recursos económicos e medios culturais e sociais considerados valiosos. E, para avalar esas posicións de privilexio e desigualdade, a idea de meritocracia –revestida coa da igualdade de oportunidades– aporta un imaxinario tan falaz coma sedutor no que a sociedade debe recompensar os seus membros segundo o mérito de cada quen. A xustiza meritocrática moraliza a desigualdade Estamos perante un relato, un mito moderno forxado no ascenso da burguesía e que substitúe a narrativa aristocrática estamental baseada nos dereitos de nacemento. Un mito que enchoupa de tal xeito o noso ethos colectivo que, desde a nosa infancia, se nos adestra para asumir que somos merecedores e responsábeis únicos das nosas condicións de vida. A xustiza meritocrática moraliza a desigualdade afirmando que a riqueza e a xerarquía social son merecidas en función do esforzo, das capacidades e das habilidades persoais cuxa utilidade o mercado, alén doutras institucións, se encarga de premiar. Afírmase, pois, que a desigualdade é xusta porque somos libres de participar nunha competición na que, se nos aplicamos, temos similares posibilidades de acadar os primeiros postos. Esta visión dunha competición aberta pola riqueza e o status foi reapropiada polo pensamento conservador na década dos anos 70 e incorporada como punto fulcral ao proxecto social e político do neoconservadorismo e da nova dereita a partires dos anos 80 do pasado século. Consonte a mesma, o mercado, a responsabilidade individual e o mérito persoal convertéronse en elementos irrenunciábeis dos programas electorais, tanto da dereita como da socialdemocracia, dando cobertura ideolóxica ás privatizacións, á desprotección social e ao desmantelamento do Estado do benestar. Achámonos, pois, ante unha nova expresión de darwinismo social na que as recompensas deben ser para os triunfadores e onde as axudas e os dereitos sociais considéranse vantaxes inxustificadas concedidas a grupos de parasitos que restan riqueza aos gañadores. O acceso ás elites económicas e sociais está intimamente ligado ás orixes de clase e pouco ao talento ou ao esforzo Unha función ideolóxica que fornece de significado as desigualdades, lexitimando tanto unha sociedade clasista coma o conxunto de privilexios asociados ao poder económico. En realidade, son abondo as inconsistencias e as trampas que se agachan tras esa aparencia de merecemento. Neste sentido, falar da liberdade de elección de quen carece de medios e recursos resulta unha falacia. Sabemos, por outra parte, que o esforzo ou o sacrificio desempeñan un papel anecdótico para entrar no mundo das grandes fortunas e das altas posición sociais. Igualmente, o acceso ás elites económicas e sociais está intimamente ligado ás orixes de clase e pouco ao talento ou ao esforzo. Podemos comprobar, tamén, que a importancia e o valor social do traballo desempeñado non ten correspondencia coas retribucións económicas que se outorgan no mercado. Entre as consecuencias perversas deste modelo, sobre os individuos, pódense salientar a frustración, o desazo, a culpabilidade ou a inseguridade persoal. Atendendo ás repercusións sociais, nunha sociedade meritocrática dificúltase a cooperación, destrúese a solidariedade e erosiónanse o funcionamento da vida colectiva e os principios igualitaristas da democracia. Desde unha perspectiva moral, estase a fundamentar o utilitarismo, o individualismo, o egoísmo, o reforzamento de modelos xerárquicos e a naturalización da pobreza. Faise preciso, xa que logo, non só rebater o argumentario desta lexitimación das desigualdades, senón manter a firmeza e a intransixencia na defensa e na ampliación dos bens, prestacións e servizos públicos, así como na loita por unha máis xusta redistribución da riqueza e na mellora e dignificación das condicións económicas e laborais. Na sociedade meritocrática non preocupan as desigualdades, nin os fracasos, nin a solidariedade, nin a defensa do común. Baixo a ficción dunha igualdade formal –que non real– de oportunidades, así como na xustificación de desigualdades inadmisíbeis, preténdense eliminar tanto as arelas como as actuacións conducentes a lograr unha xustiza social asentada tanto na redistribución da riqueza coma na diminución das diferenzas sociais; requisitos estes necesarios para crear as condicións nas que poder desenvolver unha vida digna e libre.