O Vigo de 'Cantares gallegos'

A mediados do século XIX Vigo é unha cidade en plena transformación: créanse novos fondeadoiros, mellóranse as estradas que comunican coa meseta, estabelécense servizos periódicos marítimos coa Habana, Bos Aires e Porto Rico e ábrense fábricas de salgado e de derivados de produtos do mar. E, como non podía ser doutra forma, as novas ideas eclosionan na cidade. Vigo sitúase na vangarda da loita dos liberais contra o absolutismo durante o trienio constitucional (1820-1823), na sublevación encabezada por Espartero contra a raíña María Cristina e na posterior caída do rexente, en 1943. E en 1846, unha columna de 800 soldados alistados na cidade parte cara a Santiago en apoio do pronunciamento encabezado por Solís que daría lugar á constitución da Xunta Superior de Goberno da Galiza, presidida por Pío Rodríguez Terrazo e con Antolín Faraldo como secretario, os dous figuras senlleiras do provincialismo, comprometidos co "engrandecemento do antigo reino de Galiza" convertido nunha "colonia da corte". Con esas credenciais, Vigo transfórmase pouco a pouco nunha cidade na que as ideas liberais e o incipiente nacionalismo galego -rexionalismo, na forma que tomaba daquela- se refuxiaban en tertulias, cafés e reboticas e nas casas dalgúns representantes dunha burguesía que osmaba os ventos que viñan doutras revolucións en Europa: o dereito ao voto, a liberdade de prensa, a separación de poderes, os dereitos das nacións... eran os obxectivos que os pobos procuraban nun pulso, moitas veces cruento, co absolutismo. Un instrumento desa pugna era o periódico La Oliva, no que as ideas liberais e as dos rexionalistas se daban a man. Fundado en 1856, foi o primeiro en homenaxear os Mártires de Carral, publicou ao pouco de saír á rúa o brinde de Eduardo Pondal no Banquete de Conxo e contou con Murguía como colaborador habitual e director literario: desde as súas páxinas, o home de Rosalía daba a coñecer a obra de autores como o propio Pondal, Alfredo Brañas ou Aureliano Aguirre, e creaba unha biblioteca literaria na que se publicaban títulos como El Buho Gallego, do conde de Lemos ou as cartas do conde de Gondomar. A novidade das ideas difundidas por La Oliva foi considerada tan subversiva que pouco máis dun ano despois da súa saída á rúa, en abril de 1857, foi fechado por orde gobernamental. Mais os progresistas vigueses non cederon e comezaron a publicar El Miño, co mesmo equipo de redacción, os mesmos colaboradores e a mesma liña editorial, e cun lema por subtítulo que rezaba "Todo por Galicia. Todo para Galicia". A imprenta de Compañel e o inicio do Rexurdimento Ambos periódicos imprimíanse nos talleres de Juan Compañel, un compostelán de familia de impresores que se educou no Santiago da revolución provincialista, e que tras o feche do negocio familiar -tiñan imprentas en Compostela e Ourense- tivo o seu propio obradoiro en Madrid, onde probabelmente entrou no círculo dos galegos alí instalados, entre os que estaban Antolín Faraldo, Nicomedes Pastor Díaz e, sobre todo, os irmáns Alejandro e Eduardo Chao, fillos de José María Chao, cuxa farmacia no que actualmente é a praza da Constitución de Vigo se convertera nun centro de conspiración política, polo que, tras a caída do réxime liberal, foi encarcerado até 1829. Probabelmente, os irmáns Chao protexeron a Compañel e introducírono nos círculos literarios progresistas madrileños, nos que Eduardo era coñecido como líder político do republicanismo de esquerdas e participante da editorial Gaspar y Roig, onde dirixía coleccións como a Biblioteca del Hombre Libre. Anos despois, fundaría a revista La Ilustración Gallega e Asturiana. Alejandro Chao foi un dos fundadores de La Oliva, xunto co seu cuñado José Ramón Fernández Domínguez, "Carballo", primeiro propietario da imprenta situada no número 14 da rúa Real (que se corresponde co actual número 21, segundo corroborou o investigador Xurxo Martínez). Cara a 1855, Juan Compañel xa estaba en Vigo facéndose cargo daquela imprenta. Compañel publica en 1856 os primeiros poemas do mozo Manuel Murguía, o volume Nena d' as soledades, así como as súas primeiras novelas, Desde el cielo e Mi madre Antonia. En 1858, Juan Compañel edita e publica El Álbum de El Miño, onde se inclúe un traballo de Rosalía titulado "Lieders". E, despois do casamento de Murguía e Rosalía, en 1859, publicará tamén a primeira novela de Rosalía, La hija del mar, xunto cun libriño, La primera luz, que Murguía concibiu para uso das escolas e que é o primeiro libro de texto do que temos noticia que pretendía levar o feito diferencial da Galiza ao ensino. O libro está dedicado a Alexandra, primeira filla da parella: "E ti, miña filla, chegada onte a este val de bágoas, ti es en quen penso ao escribir este libro, aprende, filla da miña alma, a amar a esta Galicia infortunada onde naceron os teus pais e onde viches a túa primeira luz". É neste contexto de colaboración literaria e política no que temos que encadrar a estancia de Rosalía e Murguía en Vigo, onde viviron uns meses na propia casa de Compañel, situada tamén na rúa Real. Sabemos pouco daquela estancia de Rosalía e Murguía en Vigo, mais non é difícil supoñer que o contacto cos círculos liberais vigueses, o alento que procuraba o debate de ideas propiciado naquel ambiente e a atmosfera de camaredería vivida polas amizades perseguidas polo absolutismo foi un estímulo para os proxectos que habían de chegar axiña: o 17 de maio de 1863, saía do taller de Compañel Cantares gallegos, a obra que iniciaba o Rexurdimento literario galego e que fixaba o ideario de Rosalía de Castro, asumido como un programa nacional por todo o galeguismo desde aquela data até o de agora. Toda esta urdime de relacións entre o liberalismo político, a reivindicación nacional e a vangarda literaria da época explica que Vigo fose un punto de referencia esencial para a política e a cultura galegas e que Cantares gallegos vise a luz nunha imprenta da cidade. A homenaxe que desde 1963 se rende á cultura o Día das Letras Galegas é algo máis que unha efeméride literaria: evoca tamén os sacrificios dunha loita política e de emancipación cuxos piares puxéronse nesta altura. Epílogo en Cuba Despois de moitas peripecias, tanto Alejandro Chao como Juan Compañel remataron na emigración en Cuba. O primeiro fundou unha potente empresa cultural, La Propaganda Literaria, que en 1880 sería a encargada de editar Follas novas, cando Rosalía non podía atopar un editor na Galiza que quixese facerse cago da empresa. Máis unha vez, foron aqueles círculos progresistas e nacionalistas os que tiveron que saír ao rescate da empresa de dignificación da cultura e a lingua galega. Pero esa xa é outra historia. Ou a mesma.