Versión Orixinal Subtitulada: Unha oportunidade para as linguas minorizadas

Néboa, a nova serie de televisión española, ambientada na Galiza e con reparto do país, chegou recentemente ás pantallas. O acento galego escóitase de novo na televisión estatal, até hai quen diría que está de moda. Esta nova serie vén con rótulos, as habituais palabras chave —como entroido, aínda que non de maneira tan arriscada como a polémica mestura na que incorreu esa linguaxe da súa antecesora Fariña— e mesmo algún pequeno fragmento na nosa lingua. Todo isto sería impensábel até hai pouco, dada a batalla e o afán unificador imposto desde o territorio estatal, cunha tendencia absoluta á neutralización dos acentos. Esa é a primeira lección que aprenden as actrices para traballar fóra. “Enténdese que a escolla da lingua galega é un sobrecusto para a produción”, explica Brais Romero Ao mesmo tempo, viu a luz na canle pública portuguesa a segunda das coproducións asinadas entre este organismo e o seu equivalente galego, desenvolvida polas empresas SPi e Portocabo. Após o drama de época de Vidago Palace, chega Auga Seca, un thriller policial que ten lugar entre Vigo e Lisboa. Fronte á primeira, unha coprodución que logo foi dobrada de tal modo que na súa emisión na Galiza non escoitamos nin bocado de portugués —máis alá dun anecdótico "obrigado/a" ao que a TVG non nos ten afeitas—, a nova produción, maioritariamente en galego, levou a nosa lingua para a televisión veciña. Estreada na RTP o 18 de xaneiro, haberá que agardar até o 2 de febreiro para ver se a estratexia nas pantallas galegas se mantén desta volta sen dobrar o portugués. A lingua na distribución O que estes dous casos poñen en evidencia son as distintas dinámicas que aparecen nos mercados audiovisuais. De modo xeral, un filme pode atopar dúas maneiras de viaxar a outro territorio lingüístico: a dobraxe e o subtitulado. A primeira é a dominante en estados como o español ou Italia, mentres Portugal, por exemplo, opta pola proxección dos filmes foráneos en Versión Orixinal Subtitulada (VOS). Os argumentos a favor e en contra de cada un destes sistemas son varios, e dependen especialmente da tradición do país. Normalmente, a dobraxe define un sistema máis proteccionista. A galega é tan válida coma calquera outra lingua para o cinema, pero os mercados do audiovisual poden chegar a condicionar moito o seu uso en función dos resultados que agarden para a distribución. O investigador Brais Romero, director da revista dixital de crítica cinematográfica A Cuarta Parede, presentou o ano pasado a súa tese sobre o rol do galego no cinema, na que analiza o período 2000-2015. Este lapso inicia coa entrada en vigor da Lei do Audiovisual, que se supón que artellará as políticas do sector. “É unha lei que pon a lingua nun lugar central”, explica Romero. Se ben foi importante a actividade desde a Xunta de comezar a darlle unha regularidade ás axudas, a actitude desas políticas a prol da lingua non se ve “moi plasmada na realidade, pois o galego está bastante desaparecido nas producións que se fan”, declara. De facto, non é até a chegada do Goberno bipartito cando as subvencións se endurecen, volvéndose máis restritivas e premiando máis o emprego da nosa lingua. O resultado foi claro: nesta época comezou a haber máis producións en galego que en castelán. Manolo González é unha das figuras chave para entender o cinema galego contemporáneo. Entre outros méritos, foi o director da Axencia Galega do Audiovisual, desaparecida institución, que deu orixe ao que agora se coñece como Axencia Galega das Industrias Culturais (Agadic), na súa versión máis ampla. González considera que nos últimos tempos se ten incrementado notabelmente o número de producións con versión orixinal galega. “Hai anos, o problema básico de que os filmes se fixesen en castelán obedecía a que, segundo se dicía, o mercado non aceptaba eses filmes escritos en galego”, di. A respecto disto, Romero lembra que “hai que ter en conta quen son as propietarias das salas de cinema, grandes empresas que procuran grandes producións que non apostan nunha versión orixinal”. Porén, para González “o tempo e a actualidade están a demostrar que iso non é un problema”, pois os filmes en versión orixinal galega compiten hoxe en día sen ningún problema en festivais internacionais. A galega é tan válida coma calquera outra lingua para o cinema O circuíto internacional do cinema independente é moito máis aberto á entrada de filmes en linguas minorizadas, e opta sempre pola versión orixinal subtitulada. É neste mercado onde entran as producións enmarcadas baixo a etiqueta do Novo Cinema Galego, esa amálgama que sintetiza as prácticas cinematográficas de fronteira que, en palabras do crítico Martin Pawley, “colocaron o cinema galego como referente fóra das nosas fronteiras”. Con todo, os datos ofrecidos por Romero mostran un panorama desolador: “só 18% dos filmes son producidos en galego”. A trampa da dobraxe “Enténdese que a escolla da lingua galega é un sobrecusto para a produción”, explica con rotundidade Romero. Tal é a imposición dun mercado como o español no que a presenza deste método de tradución como forma de distribución maioritaria condiciona que, fóra de salas independentes, apenas se escoiten outras linguas. Así, se un filme en galego desexa chegar a Madrid, o principal mercado logo do nacional, terá que ser dobrado ao castelán. De aí que a tendencia habitual sexa facelo directamente en castelán e dobrar ao galego para que se poña na Galiza, coa conseguinte perda de calidade que isto supón, pois é na versión orixinal na que aparecen as voces e as interpretacións xenuínas do elenco, así como a intención máis orixinal das palabras do guión. Por iso, aínda que exista unha copia en galego, esta moitas veces nin se chega a reproducir. Durante os 15 anos que estuda Romero, a dobraxe do castelán ao galego aparece como tendencia “para disfrazar a identidade do filme”, explica. Fanse películas en castelán porque terán maior distribución e “deposítase diante da Administración, co Centro Galego de Artes da Imaxe, unha copia dobrada ao galego”. Estas non adoitan ter moito percorrido, son case “como copias de arquivo”, denuncia o investigador, que en moitos casos non se chegan nin a facer, sen que o propio Goberno diga nada. “Eu teño comprobado que moitas das copias que se entregaron no CGAI non son en galego, cando así o require a propia axuda, ou que non se depositou aínda a copia”, revela. “Enténdese que a escolla da lingua galega é un sobrecusto para a produción”, explica Brais Romero “É unha ilegalidade que durante estes 15 anos foi constante”, denuncia Romero, pois filmes beneficiarios destas axudas fixéronse en castelán. Romero entende que, alén dunha falta de compromiso, existe unha falta de control. Se no propio título da axuda se fala de “produción en lingua galega”, terá que ser nese idioma e non noutro. Esta denominación, presente até 2014, desapareceu na actualidade, substituída pola tópica “contido cultural galego”, un paraugas baixo o que o criterio lingüístico afecta apenas 20.000 euros no orzamento e 10 puntos na valoración da convocatoria. Para quen manteña o escepticismo en canto a esta medida, cómpre lembrar que o criterio, máis rigoroso na época do bipartito, traduciuse en que unha maior parte das producións se fixesen en galego. González, se ben admite que a institución pode facer moito para incentivar a produción en galego, non considera que ese sexa o punto crítico. “O problema está no compromiso das produtoras, dos directores ou dos equipos para que o filme sexa en galego”, asevera. El entende que a día de hoxe se pode facer sen ningún problema, optando a axudas na Galiza e tamén a nivel estatal, por parte do Instituto da Cinematografía e das Artes Audiovisuais (ICAA), aínda que hai lugares como as televisións estatais onde isto custa máis. Ignacio Vilar ten comentado as dificultades que atopou neste eido para a distribución dos seus filmes. Recentemente, con O que arde aconteceu algo semellante. Beli Martínez relata o difícil que foi para a produtora negociar a exhibición na televisión pública estatal, a pesar do éxito do que gozan quer o filme quer o director. A docente e profesional da produción marca tamén como obxectivo que as televisións estatais, especialmente a pública, entren a financiar contido na nosa lingua. “Pouco se pode facer aí máis que convencer”, opina González, mais “se Ignacio Vilar ten a vontade de facer filmes en galego, leva facéndoo moitos anos”. É na vontade onde se sitúa para el a cuestión. Falta daquela un sector audiovisual comprometido coa lingua e a identidade galegas? Así o denunciaban Alberte Pagán xunto a Comba Campoi e Xis Costa nun breve texto que chamaba a atención sobre o “uso litúrxico” do galego no audiovisual, que só se emprega “cando as subvencións obrigan”. Ou fica reducido a unha minoría verdadeiramente concienciada coa identidade e as problemáticas do país. Se cadra, de aí que, como di González, as películas en galego teñen unha “vocación minoritaria” como filmes de autor e que pretenden “achegar algo máis que dúas horas de divertimento”. Outro aspecto interesante é ver como, nos catálogos Films From Galicia, elaborados por Agadic como fiestra á produción galega para o exterior, aparecen películas como Quien a hierro mata (Paco Plaza), Feedback (Pedro C. Alonso), La sombra de la ley (Dani de la Torre) ou La felicidad de los perros (David Hernández). Certo é que os criterios para definir a nacionalidade dun filme son complexos e entran en xogo razóns como a procedencia da dirección, do financiamento ou da equipa técnica, mais a Xunta mostra o seu desleixo ao deixar o aspecto lingüístico ben lonxe da ecuación. Tampouco cómpre esquecer, como sinala Romero, que “o signo máis claro da nacionalidade dun filme é a súa lingua, que nos sitúa nun marco hiperglobalizado cunha voz propia e nos sinala como singulares”. Iso é o que crea, en última instancia, unha cinematografía propia. A calidade da lingua Porén, non se trata unicamente de que os filmes estean en galego, senón que cómpre analizar tamén a calidade da lingua que empregan. Rosa Moledo traballou como lingüista en incontábeis producións audiovisuais, é a artífice de traballos da lingua tan celebrados como o galego de Portozás da histórica serie da galega Mareas Vivas. Estivo tamén tras o tratamento lingüístico de Fariña, rara avis tan celebrada como criticada. “Oxalá se tivese feito en galego”, di Moledo, “penso que a todas nos tería gustado”. Porén, o mercado español non permite isto. Moledo denuncia que na Galiza “hai moi pouca atención no aspecto lingüístico, moito desleixo. Se non se pide, non se fai”. Insiste en que para ela se debera facer doutra maneira. A cuestión, tamén neste caso, é “querer facelo ben”, algo que Moledo asocia coa “profesionalidade”, que a hai, mais polo xeral non é a norma, nin tampouco unha exixencia. E o máis grave non son os castelanismos, indica, senón outra clase de cousas como “pronomes mal colocados” ou mesmo “os calcos do inglés que aparecen en moitos guións”, coas pasivas especialmente, dando conta dun sector eminentemente anglófono. A frustración resume en boa medida o seu traballo. “Hai pouco chamáronme para unha curtametraxe e non daba creto”, comenta. Isto non é habitual aquí, onde se fan con moi pouco orzamento. Logo a explicación chegou ao saber que o director traballara moitos anos en Catalunya, onde a corrección lingüística si que xoga un papel fundamental das producións. “En Madrid a cousa non está mellor, non vaias pensar”, advirte. O seu traballo, con todo, non fica na corrección do papel, senón que está na rodaxe, para controlar un dos aspectos que considera máis relevantes: a musicalidade da lingua. Internet e as novas plataformas As plataformas de vídeo baixo demanda (Video on Demand, VoD), como Netflix ou Movistar+, están modificando os comportamentos de audiencia e empresas. O galego non adoita incluírse no subtitulado, como denunciou a recente campaña da Mesa pola Normalización Lingüística o pasado Nadal. Estas plataformas serían un bo caso para considerar como vía para internacionalización do galego. O éxito da serie O sabor das margaridas como un dos contidos en lingua non inglesa máis vistos senta un precedente que hai anos sería impensábel. Unha nova que sorprendía público e os propios creadores, que están a traballar xa nunha segunda tempada. Estas fórmulas, que sen dúbida marcarán o futuro da distribución audiovisual, parecen máis abertas aos contidos en linguas minoritarias e mesmo minorizadas. Ofrecen tamén nese senso unha oportunidade para as pequenas cinematografías de viaxar e existir nun mercado transnacional.