Sáhara é nome de muller

Falamos dun deserto, con todo o que iso implica: temperaturas extremas, falta de auga, de vexetación, de fauna... Pero non só diso. Falamos de guerra, de persoas refuxiadas, de axuda humanitaria e ausencia de liberdade de movementos. Os campos de refuxiadas de Tinduf, situados na Hamada arxelina —a zona máis inhóspita do deserto do Sáhara, caracterizada pola súa paisaxe pedregosa, árida, dura, con pouca area—, estabelecéronse en 1976. A súa poboación ascende a 173.600 habitantes, segundo o último censo de poboación, publicado o 31 de decembro de 2019 polo Alto Comisionado das Nacións Unidas para as Refuxiadas (ACNUR). A idea de situar os campamentos neste lugar non debeu ser todo benévola, pois estas decisión nunca o son. A persoa refuxiada é molesta a ollos occidentais, supón un problema, como ben sabemos. A supervivencia a longo prazo é algo que pertence máis ao mundo da imaxinación que a calquera outro. As construcións nos campamentos evolucionan ao ritmo que as novas xeracións medran. Da haima ao adobe tradicional e, por último, ao bloque e a baldosa no interior. Quen debe responsabilizarse das persoas que precisan refuxio sempre opta pola ocultación; o estabelecemento nun lugar afastado, pouco visíbel, que para quen mira desde fóra signifique a non existencia do problema. Así, para elas, a vida torna nun limbo entre a resolución eterna da súa situación e a perda de dignidade que aumenta de forma expoñencial mentres a anterior se prorroga. Un campo de refuxiadas é un cárcere. As persoas que alí sobreviven non se poden mover nin desprazar libremente. Tampouco poden realizar as súas funcións vitais sen a achega de axuda Humanitaria, quer das ONG quer de ACNUR. Esa é a vida que soporta, desde hai máis de 40 anos, a poboación saharauí nos campos alxerinos, sen esquecermos os milleiros de persoas desprazadas, en condición de refuxiadas, que sobreviven agora mesmo en todo o mundo. Desprazadas, cómpre neste punto lembrar, por conflitos provocados por intereses xeopolíticos. Porén, facerse cargo desta situación, incluíndo as vítimas dentro da categoría social das persoas merecedoras de dignidade, non forma parte das formulacións políticas dos Gobernos. Así o demostra o Estado español, recoñecido pola Organización das Nacións Unidas (ONU) como potencia administradora do territorio a día de hoxe, función que continuará a exercer até que tome posición e partido pola resolución dun conflito do que é responsábel directo. Coa súa actitude e co seu silencio está favorecendo que esta situación prevaleza, con preto de 200.000 persoas malvivindo nun dos lugares máis inhóspitos do mundo e outras tantas privadas do exercicio de liberdades tan básicas para a dignidade humana como son a de expresión, a de prensa ou a de voto. A vida no deserto, coas súas plácidas cores, debeu ser especialmente fermosa cando a poboación saharauí, nómade, comerciaba coas súas caravanas de camelos e se asentaba nos oasis e fontes de auga, aplicando a máxima para a vida no deserto: a hospitalidade. Con data de 26 de febreiro de 1976, o territorio é abandonado por España, tras o cal a Fronte Polisaria proclamou a República Árabe Saharauí Democrática (RASD) e emprendeu a guerra contra os dous países que tiñan ambicións con respecto á súa terra Se o pobo saharauí sobreviviu foi, sen dúbida, polo carácter e calidades das súas mulleres. Abandonando España en 1975, o Sáhara Occidental, última colonia africana, supón un conflito esquecido polos medios de comunicación, sobre todo os españois. Agóchase aí unha débeda histórica. A ocupación deste territorio iniciouse en 1884 e a última rexión foi anexionada no ano 1916. A denominación de Sáhara Español comezou a empregarse após un acordo amigábel entre tribos saharauís e a administración do Goberno republicano español en 1934. A comezos dos anos 70 a poboación saharauí pasa a organizarse e reclamar a súa independencia e autodeterminación. Este movemento nacional, encabezado por Mohamed Sidi Brahim Basir, máis coñecido como Basiri, enfrontábase tanto á dominación da colonia española como ao discurso anexionista marroquí. Este personaxe converteuse no primeiro mártir da loita, detido polas forzas de ocupación e, despois, desaparecido. O 21 de Maio de 1974 comezaron os enfrontamentos armados con España, baseados na guerra de guerrillas, a primeira do mundo organizada nun deserto e a grande escala. As forzas colonizadoras pasaron daquela a valorar a posibilidade da autonomía e comunican á ONU a intención de realizar un referendo en 1975 que, a día de hoxe, máis de 40 anos despois, aínda non se produciu. A denominada Marcha Verde, a ocupación dos territorios por Marrocos, foi organizada polo seu monarca, Hassan II, o 6 de novembro de 1975, nun claro afán de apropiación. O xa feble Goberno español, cun caudillo fascista que, vendo preto a morte, pretendía deixalo todo atado e ben atado, mesmo a colonia, que vendería ao mellor ofertante. O 14 de novembro de 1975 decorreron os Acordos de Madrid, nos que se estipulaba unha administración temporal tripartita entre España, Marrocos e Mauritania. Con data de 26 de febreiro de 1976, o territorio é abandonado por España, tras o cal a Fronte Polisaria proclamou a República Árabe Saharauí Democrática (RASD) e emprendeu a guerra contra os dous países que tiñan ambicións con respecto á súa terra (Mauritania retirouse do conflito en 1979). Os primeiros campamentos de refuxiadas comezaron a estabelecerse após o encarnizamento do conflito, e foron bombardeados con fósforo branco e napalm por Marrocos en 1976, como relata Bachir Lehdad, ex combatente, no seu libro El largo viaje hacia el este. Despois desta situación estabelecéronse os campamentos no seu emprazamento actual, moi afastados da súa orixe. Os asentamentos mantiveron a nomenclatura das cidades máis recoñecidas: O Aaiún, Auserd, Smara, 27 de Febreiro e Dajla. Pouco a pouco, a poboación refuxiada foise distribuíndo segundo a súa procedencia. Os campamentos distan entre eles uns 40 quilómetros; excepto Dajla, ao sur, a máis de 200 quilómetros. O seu nexo de unión co exterior é o aeroporto militar de Tinduf. O conflito continuou co despregue de forzas marroquís ao longo dos anos. Ante os "territorios liberados", faixa de terreo gañada pola Fronte Polisaria, comezouse a construír en 1981 o chamado Muro da Vergoña. Cunha extensión duns 2.720 quilómetros, cercado e minado, Marrocos pretende (e consegue) impedir que o exército e a poboación saharauí acceda aos cobizados territorios do Sáhara Occidental e, xa de paso, custodiar as minas de fosfato de Bucrá —o xacemento deste mineral máis grande do mundo, descuberto en 1949 por un xeólogo español. Este importante recurso é explotado atendendo, por exemplo á súa utilidade na industria agroquímica. Falando das riquezas do Sáhara Occidental, non se pode deixar de lado a súa faixa costeira Atlántica, moi cobizada pola súa prezada pesca. Aí temos a causa do conflito, o motivo do sufrimento de centos de miles de persoas. As negociacións para o ansiado referendo nunca chegan a acordo, pois hai moitos intereses en xogo, para alén da vida de centos de milleiros de persoas, que moran en condicións infrahumanas nos campos de refuxiadas. Nos territorios ocupados non se pode dicir que as circunstancias sexan moito mellores, baixo a represión absoluta, o illamento e o silencio dos organismos internacionais. A vida cotiá dos campamentos está rexida polas durísimas condicións climáticas, baixo a calor omnipresente do sol, que non perdoa. Durante o verán chegan a alcanzarse temperaturas de 50º C, o que condiciona moito a realización de calquera actividade. Outra limitación absoluta é a mentalidade, que pode permitir, por exemplo, que as mulleres teñan acceso á condución ou aos estudos, coa conseguinte perspectiva vital que será adoptada por elas e pola sociedade. Ser valente é saír ao mundo a defender unha patria que non existe, contar que ser saharauí é amar a forza da area e do sol, e tamén a do mar. As fotografías desta reportaxe son retratos de mulleres que viven nesta realidade; nunha familia de formulacións tradicionais e relixiosas. É importante puntualizar que o absoluto do Sáhara non é así. Como en todos os lugares do mundo, hai de todo, xente máis aberta ou menos. Mais a min tocoume ver e contar esta parte: a das mulleres que se dedican a traballar na casa, que non estudan nin conducen, que non saen e non teñen perspectivas de futuro. Mais que, con todo, son fortes e afoutadas. No tempo que compartín con elas a nai e cabeza da familia non saíu nunca do espazo haima-cociña-vivenda. A súa irmá, a máis lonxeva, tampouco. A filla maior só un día, co seu home e a pequena bebé dun ano, a visitar a sogra. A sobriña, duns 22 anos, procuraba saír decote, aínda que fosen uns minutos escasos, coa escusa de mercar algo, sempre pequeno, como pan, xabón... Esa é a beleza do deserto, con esa trabada de realidade esgazando sempre detrás. Que futuro agarda a estas mulleres novas, que merecen ter, cando menos, a oportunidade de cumprir os seus soños, e que estes estean á altura da súa elegancia e dignidade? Unha dignidade que non teñen os gobernos para asumir as súas responsabilidades e facer efectivas as súas promesas. Convivindo con mulleres saharauís de varias xeracións, nun campo de refuxiadas, o que percibín foi forza evolutiva, nunca derrota. As maiores, as de máis idade, claramente desesperanzadas, miran o pasado e falan del con desabor, mais manteñen a chispa, o brillo nos ollos que as leva a gardar as chaves das súas antigas casas, nunha afirmación de que han voltar. Iso mesmo motivou a construción das vivendas nos campamentos, as que puideron construír con ladrillos de adobe e chapas, co pouco que daquela atoparon. As fillas e netas, as novas xeracións, enfróntanse, coa súa innata forza, ao futuro. Asúmeno e ensínan os dentes, sen esquecerse de sorrir. As súas construcións son xa doutros materiais, pois os tempos cambian, até no deserto. As construcións de bloques de formigón, paneis illados para os tellados, placas solares... Son máis perdurábeis. Falan de lonxevidade; dunha cultura que asumiu que a súa estancia no deserto, obrigada, non vai ser temporal. Máis de 40 anos despois, dificilmente pode selo. A bravura destas mulleres obrígaas a afrontar a vida no deserto, que pode ser, que vai ser delas e a das súas fillas e netas. Valor hai que ter para vivir a vida desde esa perspectiva. Para sorrir, bailar, cantar e ser feliz, sabendo que a alimentación das súas fillas non é a axeitada, como tampouco a súa sanidade. Ser valente é estudar cando naciches nunha haima no deserto, medraches vixiada por enfermidades asociadas á falta de hixiene e á desnutrición crónica; ou á picadura de serpes de veleno mortal. Ser valente é saír ao mundo a defender unha patria que non existe, contar que ser saharauí é amar a forza da area e do sol, e tamén a do mar. Pois o pobo non pode esquecer.