Recompilar e catalogar Galicia

Galicia posúe unha xeografía singular que a distingue e os galegos deseñaron e esculpiron esa paisaxe e crearon unha lingua e unha cultura. Galicia, sen poder, deixou de ter institucións propias e as que aquí se foron asentando atenderon outros intereses e, xa que logo, prescindiron da lingua galega e da cultura creada. Estas institucións e outras empresas empregaron na fala e na escrita o latín e o galego para finalmente acabar usando só o castelán. Outro tanto fixeron os letrados ou instruídos. Fronte a esta minoría estaba a maioría (os iletrados) que se comunicaba en galego, unha cultura que agora só se transmite coa oralidade. Ante esa desatención e desprezo do poder e das institucións contra o galego reaccionou o bieito padre Sarmiento, desde 1720, que comezou a recompilar esa lingua e a súa cultura. Seguindo o exemplo de Sarmiento algunhas palabras do galego oral foran recompiladas en anotacións, manuscritas, de Franciso Losada, abade de san Cibrán de Rouzós en Amoeiro (perdidas), nas do padre Sobreira que ó redor de 1792 comeza a redactar unhas papeletas e nas do padre Guitián (1800) que lle fornece a Sobreira. En decembro de 1783 fúndase a Real Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago que só se interesa pola instrución e polo desenvolvemento da agricultura, da pesca e da industria e non contempla a cultura. Entre 1790 e 1799 o padre Sobreira redacta Vegetables de Galicia... Outra recolla léxica é a de Bernardo Vicente Paisal. Algúns destes poucos esforzos illados e ocultos non arraizan nin frutifican e pérdese a súa sazón. Outros si. Por iso continuarán outros ese inventario de Galicia, labor no que aínda seguimos. Neste descubrimento e catalogación hai que sumar as visións nos escritos dos viaxeiros, cartógrafos, peregrinos, visitantes e debuxantes que rexistraron aspectos de Galicia desde a antigüidade e van seguir vindo a visitarnos. Esas testemuñas van permanecer case sempre ocultas. O primeiro libro impreso en galego é de 1810 e desde febreiro de 1812 a lingua galega, como un carlou, vaise hospedar na prensa periódica. Galicianistas Nese labor de percorrer e de medir Galicia no ano 1817 comeza Domingos Fontán a cartografar o Mapa de Galicia en Compostela. Conclúe esa magna obra en 1834 e imprímese en 1845. Era a imaxe definitiva desa xeografía singular, onde se creara unha lingua, que se manifesta nos topónimos, e unha cultura. Parte desa cultura quedou fóra das lindes dese mapa: a Terra do Eo-Navia, a do Bierzo e a das Portelas. Outros non se achegaron a Galicia, pero ocupáronse da literatura como Charles Stuart de Rothesay, que en 1823 publica Fragmentos de hum Cancioneiro Inedito que se acha na Livraria do Real Collegio dos Nobres de Lisboa, en París. Transcribe só 260 cantigas do Cancioneiro de Ajuda. Pode ser este o primeiro galicianista doutros que han vir: Bellermann (1840), Lopes de Moura (1847), Varnhagen (1849), Wolf (1859)... No outono de 1832 redacta Guillerme Schulz en castelán o Caderno de campo da súa viaxe. El era comisario de minas e o seu interese era o valor económico do territorio. En 1832 remata Verea Aguiar a Historia de Galicia (publicarase en 1838). Galicia a través do debuxo A viraxe comezou coa desamortización (1835) e coas súas mudanzas e novas inquedanzas. Os artistas, autodidactas formados nos obradoiros ou nas escolas, competiron na busca de novos encargos para exercer os seus oficios e foron ofrecendo os seus servizos á sociedade civil, e, nas cidades, os novos e poucos clientes burgueses foron demandando esas obras. Os creadores deron en proxectar unha imaxe de Galicia, unha convención que se retroalimenta, dentro do propio territorio e fóra. Eles comezaron a debuxar Galicia. Esas imaxes viaxaban nas propias obras e, impresas, nas revistas ilustradas e nos libros; e a música, no maxín dos seus intérpretes e nas partituras. A Real Sociedade de Amigos del País de Santiago volveu ser reactivada en decembro de 1838, pero a súa finalidade segue sendo a instrución e a ecomomía. Por desgraza, a lingua e a cultura galega seguiu sempre fóra do poder e das institucións. Desde arredor de 1840 Eugenio Reguera Pardiñas recolle léxico e, no verán de 1841, o rendista Marcial Valladares Núñez recompila melodías populares e danzas na Ulla… O rescate, individual e illado, da cultura popular seguía. "Nosotros […] intentamos contribuir con nuestros esfuerzos a la grande obra […] estudiando los elementos que tiene Galicia", predica en 1842 Antolín Faraldo Asorey. Moito lle debemos a estes afeccionados e a algún erudito. Eles fixeron por Galicia. Somos prestameiros deses facedores, deses benfeitores. Arqueoloxía, arte, recollida de léxico... En maio de 1843, Antonio Neira de Mosquera crea en Santiago a Diputación arqueológica gallega. Xurdirán as Comisións provinciais de monumentos: do 8 de agosto de 1844 é a de Ourense e o seu Museo de 1845. Unha lei do goberno do reino de España, de 28 de febreiro de 1839, estimulará que xurdan novas institucións de sociabilidade: o Liceo da Coruña é de 1846. O galego e a cultura galega non entrarán neses novos círculos. Fronte a isto, as recollas individuais da cultura galega continuarán. En 1848 celébrase a primeira exposición de arte na Coruña e, en 1849, por R. D. créase alí a Academia de Belas Artes. En 1850 comeza a recollida de léxico galego Francisco Javier Rodríguez Gil para o seu Diccionario Gallego-Castellano. El morre en 1854 e o Diccionario… será editado por Antonio de la Iglesia González en 1863. En 1850 comeza a recompilar palabras Marcial Valladares Núñez para o seu Diccionario gallego-castellano que se publicará en 1884. En 1852 Xoán Manuel Pintos Villar empeza o Vocabulario gallego-castellano. Remátase en 1865. En 1853, en Pontevedra, Xoán Manuel Pintos na prensa reclama a defensa da lingua e da literatura. Seguirano outros literatos. O xornalista Manuel Martínez Murguía en 1850 anuncia na prensa de Galicia o seu proxecto de elaborar en castelán unha Historia de Galicia. Desde Madrid, en outubro de 1856, segue a requirir datos. Asemade, decide a redor de 1857 elaborar un Diccionario de escritores gallegos que vai publicar por entregas e por orde alfabética. Por iso lle vai escribir a diferentes e distantes correspondentes na procura de información. A segunda exposición de arte foi en Santiago en 1858 e pídese un museo para Galicia. Desde 1862 comezan os galegos a concorrer á Exposición Nacional de Belas Artes en Madrid. Existen algunhas escolas, pero Galicia carecía de facultades e de conservatorios para perfeccionar os seus creadores que só se poden formar na emigración. Manuel Murguía En decembro de 1862 saen as primeiras entregas do Diccionario de escritores gallegos de Murguía e continúa el a recoller datos para esa colección pero quedará interrompida. Asemade, seguirá co seu anterior proxecto de redactar unha Historia de Galicia. Era unha proeza localizar e recadar esa oculta e dispersa documentación e logo procesala. Será unha obra por entregas para subscritores en Galicia e na emigración e deberá fornecerlle eses textos ao editor Soto de continuo para imprimilos aos poucos en 1865. Aproveita a bibliografía e a información recadada para o Diccionario de escritores gallegos e desde Santiago el só vai procurar eses documentos esparexidos en lugares públicos e privados. Por iso vaise valer da información dos libros, das revistas, dos xornais, de debuxos, de fotografías, de apuntamentos e textos inéditos e de novas que lle permitan tecer todos eses datos nunha Galicia dispersa e con dificultosas comunicacións. Por iso, escaso de recursos, acode á correspondencia para que os seus destinatarios, coñecidos e descoñecidos, lle localicen eses documentos e llos presten e, de non ser posible, que lle copien a man eses textos. Pide que lle manden debuxos coas medidas, ou fagan calcos das inscricións, ou fotografías e solicita que lle presten eses libros e revistas e xornais inaccesibles. El non pode, por falta de recursos e de tempo ir en persoa a todos eses lugares para ver e copiar ese documento e a verificar ese monumento. Eses fieis colaboradores eran os seus ollos. Por falta de recursos dos seus custodios, por desestima e por desleixo os escritos e impresos estaban descoidados, outros perdéranse ou estábanse a estragar. Era moito o que xa se extinguira de vez. Outros están amoreados, mesturados, desordenados e sen clasificar e moitos deles deteriorados. Con todo, Murguía irá a pé aos arquivos e ás casas de particulares próximas e desprazarase cando pode a cabalo e en dilixencia para ir ver eses documentos. Amais usa os correspondentes vellos e novos, como fixera co Diccionario de escritores gallegos para ver eles onde el non pode chegar en Galicia e mesmo fóra do territorio galego. Asesórase e contrasta as súas teorías cos eruditos que saben. Outros, sabedores pola prensa dese cobizoso proxecto, diríxense a el e ofrécenlle os seus escritos, informacións e a súa axuda. Na grande empresa de Murguía, para tentar escribir unha historia rigorosa, apoiada en documentos e en probas, vai ser unha proeza conseguir esa inaccesible documentación e outros testemuños e despois tecer un relato da mesma. En 1867, Villa-amil comeza a escavar o castro de Zoñán, Terra de Mondoñedo. En 1868 vólvese demandar un museo para Galicia. Continúan mentres as exposicións de arte (1875, 1877, 1878). O doutor Antonio López Ferreiro en 1878 comeza a escavar na Catedral de Santiago. O prehistoriador Martíns Sarmento estudounos na súas viaxes de 1880 e de 1881. En Ferrol, en 1881, inaugúrase a Escola de artes e oficios. En 1882 sae a revista Galicia Diplomática e en 1884 créase en Santiago o Museo Arqueolóxico. En 1886 existe a Escola de artes e oficios en Vigo e en 1888 en Santiago. Ese interese polo patrimonio que se estraga vese en Pontevedra, en setembro de 1889, na conservación das ruínas de San Domingos. Unha nación que se manifesta nas artes As obras aquí producidas e exhibidas nos escaparates e as exportadas xunto coa dos artistas de fóra que viñeron rexistrar en Galicia o que lles interesaba ou conviña e as reproducións nas publicacións contribuíron ao acordo de que a nación galega se expresaba e manifestaba nas artes. Na Coruña, en cas Emilia Pardo Bazán, o 29 de decembro de 1889, fúndase a Sociedad El Folklore Gallego, unha institución que pretende rescatar o patrimonio cultural. Desfarase en 1895. O interese pola literatura medieval vese na tese Cancioneiro d´El-Rei Dom Denis... de Henry R. Lang defendida en 1890, na Universidade de Estrasburgo. Hanlle seguir outros estudos. En Pontevedra, en 1894, créase a Sociedad Arqueológica coas súas excursións. En Ourense, en 1895, constitúese o novo Museo Arqueolóxico. Pola súa parte, Ángel del Castillo comeza a catalogación do patrimonio de Galicia. As recompilacións individuais e illadas sempre continuaron. Entre publicacións aparece en 1898 o Boletín de la comisión... de Ourense. Os galegos nestes anos non foron capaces de conquistar ningunha institución para o galego. A Academia O 4 de setembro de 1905 fúndase a Academia Galega na Coruña. Galicia por primeira vez conta cunha institución para valerlle (desde o castelán) á cultura. En setembro de 1907 inaugúrase a Sociedade Gallega de Excursiones da Coruña. A preparación da exposición de 1909 en Santiago implica a formación de dez comisións que van percorrer Galicia para inventariar parte dese patrimonio que se pretende exhibir. A presentar a arte galega contribuíu a exposición en maio de 1912 no Centro Galego de Madrid. Créase no ano 1914 o Museo de Santa Trega. En Santiago, en maio de 1916, dentro da Real Sociedad Económica de Amigos del País constitúese a Comisión de historia e arqueoloxía galega. A nova xeración das Irmandades A nova viraxe veu coa creación das Irmandades de Fala (1916), unha nova xeración que continúa e anova esa tradición de defensa da lingua e da cultura. En Lugo fórmase o Museo Diocesano (1918) e, o 14 de setembro de 1919, inaugúrase unha exposición de arte galega no salón Witcomb, en Buenos Aires. Mencionamos os viaxeiros que eran escritores e ou artistas que nos rexistraron no papel. Seguiron a vir escritores e artistas. Continuaron as pescudas e as teses feitas fóra. Viñeron algúns investigadores como Fritz Krüger en 1921. Volverá despois. En 1922 outórgaselle un museo á Coruña, e fúndase, en Pontevedra, o Centro de Investigacións Históricas. Finalmente, a creación da sección de historia na Universidade de Santiago, en 1922, posibilita que, en 1923, na ditadura, nove estudantes coa complicidade e a orientación do profesor Armando Cotarelo Valledor se decidan a inventariar Galicia. Estes nove mozos e outros que se van sumar continuaban e anovaban unha longa tradición.