Petróglifos: o patrimonio da pedra

Os petróglifos forman parte da arte rupestre galega, realizada desde o Neolítico Final até a Idade de Ferro, co principal desenvolvemento na Idade de Bronce. Milleiros de anos despois da súa execución hai mostras aínda por descubrir. O territorio galego non é unha excepción na continua aparición de mostras dunha: "arte rupestre que se condensa fundamentalmente en tres rexións: a península Escandinava, os Alpes e a península Ibérica. Dentro desta última, a zona de maior concentración de petróglifos é precisamente a Galiza, concretamente a súa metade occidental", explica Manuel Santos-Estévez, experto na materia e investigador na Universidade do Minho. Estes gravados tamén son coñecidos como Grupo Galaico de Arte Rupestre. Calquera pode atoparse con restos deste patrimonio tatuado na pedra e non decatarse de que unha serie de sucos nas rochas teñen moito máis valor histórico do que a primeira vista se pode crer. Este descoñecemento está xerado, en parte, pola súa localización en bosques ou soutos pouco accesíbeis cunha xestión principalmente forestal ou agrícola. Cando aparece un novo achado, normalmente é descuberto por "expertos, cazadores de petróglifos, persoas curiosas con interese na arqueoloxía ou que coñecen o monte e que poden recoñecer unha pedra gravada", afirma Juan Anca, arqueólogo e responsábel de promoción do Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campo Lameiro. O seguinte paso para unha correcta identificación é empregar unha ficha de catalogación, a modo de informe oficial, na que se indican factores como a localización da pedra, o seu tamaño e das figuras que a compoñen, o número de sucos e a súa profundidade. Para obter unha mostra gráfica do gravado emprégase a técnica da fotogrametría, coa que se obtén unha representación dimensional a través das fotografías. A arte atlántica As representacións dos petróglifos galegos atópanse dentro dun estilo denominado arte atlántica, que fai referencia ás similitudes que estes presentan cos restos arqueolóxicos atopados en Gran Bretaña, no norte de Portugal e na Bretaña. Hai dous tipos de representacións xerais: as naturalistas ou figurativas e as abstractas ou xeométricas. No primeiro grupo inclúense aquelas nas que se pode identificar facilmente o suxeito debuxado: figuras zoomorfas, nas que destacan os cervos, que ás veces están acompañadas de figuras humanas moi esquemáticas en escenas de caza e gravados de armas. Estas estacións, nome co que tamén se coñecen os conxuntos de gravados, son as máis populares debido á súa orixinalidade e facilidade á hora de recoñecelas, aínda que son as que menos abundan. Aliás, destacan no conxunto de arte atlántica europea e poden considerarse como nexo desa propia denominación, cunhas características e personalidade propia. "No século pasado houbo un grupo de arqueólogos galegos, como Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza, que se decataron dos vínculos coa arte rupestre do Reino Unido e cos gravados dos dolmens da zona da Bretaña. Percíbese como unha familia de arte rupestre que se dá no Neolítico e continúa na Idade de Bronce", comenta Luis Leclere, integrante do Colectivo A Rula, asociación compostelá dedicada á divulgación do patrimonio rupestre. Calquera pode atoparse con restos deste patrimonio tatuado na pedra e non decatarse de que unha serie de sucos nas rochas teñen moito máis valor histórico do que a primeira vista se pode crer. Pola contra, os gravados xeométricos teñen unha repartición maioritaria e desigual, e son continuos os novos achados destas representacións nos últimos anos. Círculos, espirais ou coviñas –ocos escavados nas rochas– son os símbolos máis repetidos neste tipo de arte rupestre ao ar libre. Todas estas características salientan o valor histórico dos petróglifos galegos, o seu carácter e personalidade. "O que fai especial a nosa arte rupestre é esa continuidade que hai de representacións xeométricas simples que incorporan un culto cada vez máis enriquecido introducindo armas, animais e figuras humanas, moi escondida, moi simple e esquemática, como se non estivese valorada", destaca Leclere. Para Santos-Estévez, tamén arqueólogo, as manifestacións de arte rupestre do país non se deben entender como un trazo identitario diferenciador, senón como unha característica que pon de relevo as conexións marítimas posto que "o que marca a forte personalidade da arte rupestre galega é a capacidade para crear unha iconografía propia e para incorporar motivos procedentes de Escandinavia ou dos Alpes en centroeuropa". Engade tamén que esta iconografía propia sitúa a Galiza no mapa internacional, xa que o seu estudo vai máis alá das nosas fronteiras a través de "arqueólogos irlandeses, británicos, portugueses e italianos, por iso cando os profesionais galegos imos a un congreso internacional non é preciso explicar onde está". Localización desigual Catalogación e identificación non son as únicas dificultades que presentan xa non só os petróglifos, senón a arte rupestre en xeral. Outorgar un significado á variedade simbólica que representan é unha tarefa complexa. Mentres que o verdadeiro sentido das tallas nas rochas segue a ser un misterio, atópanse certos patróns que xustifican a súa distribución na Galiza. A principal teoría introduce a meirande parte dos gravados estudados nas comarcas occidentais do sur, preto de 70% aproximadamente, como un fenómeno costeiro e fluvial debido a que a gran maioría se atopan nas proximidades dos cursos dos ríos, ao longo do Lérez e nas Rías Baixas. As correntes fluviais funcionan como unha peza fundamental para explicar tamén a súa expansión en diferentes territorios, pois "hai unha continuidade que chega até o norte de Portugal e o Miño funciona non como fronteira, senón como unha comunicación do estilo atlántico", explica Anca. A concentración nas Rías Baixas xustifica tamén que sexa unha das zonas máis estudadas e exploradas, en detrimento dos achados no interior. Áreas confinantes, como poden ser a comarca do Barbanza ou a de Santiago, tamén son representativas dos diferentes motivos rupestres. Mais, como destaca Leclere, a variedade temática é menor a medida que avanzamos cara ao interior, mais non por iso menos significativa. O Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campo Lameiro sitúase nun enclave estratéxico próximo ao rego medio do Lérez. É neste centro de interpretación onde atopamos diferentes mostras das peculiaridades dos petróglifos galegos, tanto das representacións naturalistas como das abstractas. De todos os petróglifos que podemos visitar, o máis recoñecido é a Laxe dos Carballos, estación protagonizada pola figura dun gran cervo con lanzas no costado e acompañado por unha serie de espirais de diferentes tamaños. Esta combinación de elementos zoomorfos e xeométricos é o que o caracteriza como un dos máis destacábeis. Outro dos máis coñecidos desta zona atopámolo en Marín. A pesar de se tratar dun conxunto que agrupa tres estacións –a Pedra do Labirinto, a Pedra dos Campiños e a Laxe dos Mouros– a máis famosa é a que contén representacións labirínticas atípicas na arte galega, o que proporciona a estas coviñas bordeadas con espirais máis recoñecemento. Outra estación destacada polos gravados circulares é a que atopamos en Tomiño, no monte Tetón, no petróglifo das Portaxes, considerado unha das composicións circulares máis grandes de Europa. Ademais, están combinadas con formas cuadrangulares, escenas de monta e figuras humanas. A localización destes petróglifos nas Rías Baixas tamén favoreceu a progresiva popularización das estacións alí situadas, o que non acontece, por exemplo, cos achados na Costa da Morte. Nesta área xeográfica destaca o conxunto do petróglifo das Forcadas, en Corme, por tratarse de catro laxes de diferentes dimensións e motivos: coviñas, espirais, combinacións circulares e cruciformes. A medida que creamos unha ruta cara ao interior, deixamos, se cadra, as representacións máis coñecidas da Galiza por áreas nas que tamén abundan as manifestacións desta arte, non tan mediatizada. O achado en 2018 do petróglifo de Chan de Lamas, no concello da Estrada, continúa os debuxos zoomorfos a través da figura do cervo, característico do Grupo Galaico de Arte Rupestre. Os achados nas comarcas máis interiores da Galiza son máis recentes. Seguindo a teoría da proximidade fluvial, e ao carón do rego de Baldeiros, atopamos o petróglifo da Tapada do Monte, en Sober, no que destacan os motivos circulares, cruciformes e cadrados, similares aos de Corme. Unha mostra especialmente curiosa é a do petróglifo do Coto ou da Bouza, na parroquia de Santa Cruz de Arrabaldo, no concello de Ourense, xa que o penedo cos gravados circulares e coviñas atópase inclinado cara a un lado, nunha posición un tanto artificial que fai pensar que esa non é a súa colocación orixinal. En contraposición á popularidade que obtiveron ao longo dos anos os gravados occidentais galegos, nas áreas máis orientais da Galiza están aparecendo mostras doutro tipo de representacións prehistóricas rupestres propias da península Ibérica: a pintura esquemática, na que destacan as figuras oculadas, representacións de rostros humanos con grandes ollos. Exemplos destes descubrimentos son as mostras atopadas en Pala de Cabras, na parroquia de Casaio (Carballeda de Valdeorras). Estas pinturas, que comezan a aparecer en 2017, definen o territorio oriental como unha posíbel "zona de contacto entre dúas grandes tradicións rupestres, unha máis minoritaria conectada co mediterráneo e outra máis ampla conectada co mundo atlántico", opina Santos-Estévez. Conservación e promoción A arte rupestre é unha manifestación moi exposta e fráxil tanto a factores antrópicos como naturais. Un dos que máis afecta os petróglifos é a exposición á erosión co paso dos anos. É nesta exposición onde residen dous condicionantes negativos: o risco de desapareceren e, en consecuencia, o descoñecemento. Mantelos no tempo, descubrilos, conservalos, informar e concienciar sobre a súa importancia na Galiza son tarefas pendentes para socializar o patrimonio e transmitir o seu valor. No Preinventario do Servizo de Arqueoloxía da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural son máis de 3.000 os petróglifos identificados, pero moitos seguen aparecendo e aínda non se atopan catalogados. A súa comunicación pública é un factor determinante para facilitar medidas de protección e conservación duradeiras. Cando menos é irónico termos un patrimonio e un legado histórico que, á marxe de ser en si mesmo un enigma, segue a constituír un gran descoñecido para moitas persoas.