O Galeuzca: o ingreso da Galiza nos Congresos de Nacionalidades Europeas da Sociedade de Nacións

Os contactos trinacionais entre forzas nacionalistas galegas, vascas e catalás encetan en xuño de 1923, en resposta a un chamamento inserido no xornal La Publicitat para artellar un bloque trinacional, da recén nada e exitosa Acció Catalana (AC), liderada por Antoni Rovira i Virgili, Lluis Nicolau D'Olwer e Jaume Bofill i Mates. Nese momento, o Estado español achábase nunha conxuntura de fonda crise económica, social e política, polo que era preciso aproveitar a ocasión. Hai que ter en conta, ademais, que desde a I Guerra Mundial funcionaba unha Union des Nationalités, e desde 1925 os Congresos de Nacionalidades Europeas (CNE), ao abeiro da sección de Minorías Nacionais da Sociedade de Nacións (SDN), aos que acudían desde 1926 forzas catalanistas, representadas por esgrevios xuristas como Francesc Maspons i Anglasell. Respondeu de forma inmediata ao chamado de AC, coa máis fervente adhesión, o Partido Nacionalista Vasco, daquela a póla máis radical do nacionalismo vasco, encabezada por Elías de Gallastegui, 'Gudari'. Durante o verán fóronse sumando á convocatoria a Comunión Nacionalista Vasca, as Irmandades da Fala, Estat Catalá, Unió Catalanista e a Irmandade Nazonalista Galega. A xeira remataría coa configuración do Pacto da Tripla Alianza, en Barcelona, o 12 de Setembro de 1923. No Aberri Eguna de 1933 A articulación do Galeuzca en 1933 foi un proceso que encetou en abril e tivo varios chanzos. O primeiro sería o mitin do 2 de abril en Bilbo, no que participaron membros de Accións Nacionalista Vasca, do Partido Galeguista (Castelao) e de Esquerra Republicana de Catalunya (Josep Riera i Puntí). Este último guindou un chamamento a resucitar a Triple Alianza de 1932, ao que os outros dous participantes responderon afirmativamente. Pero sería no segundo chanzo, a celebración do II Aberri Eguna, onde comezou a dimensión internacional. O II Aberri Eguna, no que participou Otero Pedraio en representación do Partido Galeguista, celebrouse en Donostia o 16 de abril de 1933 baixo o título Euzkadi-Europa. Gozou dunha dimensión europea, que se pode comprobar non só no título, senón especialmente nos discursos do mitin central a cargo de Telesforo de Monzón e Ewald Ammende e nas conferencias e artigos de Manuel de Irujo durante a semana posterior. Foi moi importante a participación de Ewal Ammende, secretario do Congreso de Minorías Nacionais (CMN). Após a celebración desta festividade patriótica vasca, por invitación de Otero Pedraio, Ammende trasladouse á Galiza o 25 de abril para coñecer de primeira man o movemento galeguista, do que quedou favorablemente impresionado como deixou translucir en declaracións a El Pueblo Gallego e en artigos publicados en varios diarios europeos á súa volta a Viena. A partir desas datas todas as conversas, anteproxectos, pactos, compromisos, incluído o acordo de Compostela, fornecían unha perspectiva internacionalista. O Pacto de Santiago de Compostela ou Galeuzca, asinado o 25 de xullo de 1933, desfrutaba desa forte faciana e incluía no apartado 1º, letra D, a seguinte cláusula encol da avinza das tres nacións a prol da "propaganda internazonal nos asuntos que atingan ás três nazonalidades", lixeiramente modificado o día 30 de xullo pola noite en Bilbo: "A propaganda e aizón internazonal... Nunha longa conversa entre Álvaro das Casas e Manuel de Irujo en Xixón o 28 de xullo durante a viaxe triangular, este último aseguraba que “o probrema de resoluzón más urxente pra o galeguismo é o ingreso na seizón de minorías da Sociedade de Nazóns, onde temos de concurrir pra asambreia de Setembro. Esto-dime-suporía darlle ao galeguismo unha categoría internazonal e conquerir unha posizón ventaxosa pra o día de mañán; por outra o ingreso está garantido despois da viaxe pol-o noso paìs de Mr. Amende e co informe e rappors das delegazóns basca e catalán”. Das Casas confirmaba este interese internacionalista na reunión de Bilbo o 30 de xullo, esta vez en boca de Joan Estelrich, de La Lliga, delegado catalán nos CMN e experto no tema: “Estelrich pide que Galiza estexa representada no próisimo xuntoiro de minorías da S. De N [Sociedade das Nacións]... Respóndolle dando conta da nosa situazón e prometendo trasmitire os desexos desta xuntanza, en tal senso, ao Partido Galeguista. Veleiquí a preocupazón de todos estes irmáns: que Galiza estexa en Xinebra”. Os actos e conversas durante a viaxe continuarían en Barcelona entre o 4 e o 12 de agosto, incluída unha cea oficial e unha longa entrevista co president da Generalitat, Francesc Macià. Castelao desprazaríase a Barcelona para intervir na secuencia final e os participantes galeuzcanos, co apoio de Macià, ademais dos acordos incluídos no pacto, comprometíanse a: Urxir a tramitación dos Estatutos vasco e galego, avanzar inmediatamente cara a unha estrutura federal do Estado en conformidade co espírito orixinario da República, crear un bloque Galeuzca nas Cortes e procurar o ingreso de Galiza na Sociedade de Nacións. O empeño de Castelao e Bóveda Castelao, en carta a Bóveda datada o 14 de agosto, daba conta das súas intervencións durante a viaxe triangular en Barcelona. O rianxeiro entrevistouse o 10 de agosto con Cambó, en compañía dos vascos Doxandabartz e Irujo e do galego Álvaro das Casas, e afirmaba: “Consultado (Cambó) no tocante á nosa entrada na S. De N [Sociedade das Nacións]. Dixo que non o considera, hoxe por hoxe, eficaz e necesario; pero en previsión de que poida vir unha ditadura, a S. de N. aseguraría a nosa categoría de nación no esterior”. E Castelao continuaba: “Tivemos dúas xuntanzas para falar da entrada nosa na S. de N. Unha en Palestra e outra no Ateneo barcelonés. Dos acordos tomados terás noticia por Batista i Roca. Acordamos, desde logo, asistir a Berna i entrar. Compre, pois, que se pense en quen debe ir alá i en buscar o diñeiro que sexa necesario. Eu se podo dareille unha catada a Portela”. Álvaro das Casas mencionaba a entrevista con Cambó do 10 de agosto en Barcelona, coincidindo parcialmente coas afirmacións de Castelao: “Falamos da Sociedade de Nazóns e dinos que Galiza debeu concurrir a ela ao tempo que foi Catalunya pois entón, baixo a ditadura, estes problemas nosos conmovían a concenza de Europa, i-eran tema de estudo pra todol-os estadistas. Agora a seizón de minorías non ten eficaza; non faremos ren, mais debemos acodir a Xinebra en setembro, siquera sexa pra ocupar posizóns pra o día de mañán” (op. cit., p. 105). Álvaro das Casas tamén citaba unha xuntanza “dos dirixentes de Galeuzca” no Ateneo o día 10 de agosto, na que estiveron presentes el, Batista i Roca, Maspons i Anglassel, Estelrich, Doxandabaratz, Otero Pedraio, Castelao, Carbonell, Carrasco Formiguera, Esteban Isusi e Josep Girona. Nela debateuse a concorrencia galega a Xinebra. Das Casas expuxo “como única contra as nosas dificultades económicas: Non encontraremos meio de cobrire a cota sinalada pol-o Consello. Castelao moléstase moito do que ele coida unha decrarazón e confesión pouco menos que de indixenza, mais eu prefiro espor a realidade, na sua crueza. Na miña teima conquiro que Estelrich e Maspóns se comprometan a recadar do Consello de Minorías a fixazón de cota mínema”. Aínda máis, na cea de despedida da viaxe triangular, organizada pola Generalitat e presidida por Francesc Maciá o día 11 pola noite, no restaurante La Font del Lleó, Alvaro das Casas, sentado en medio de Carles Pi Sunyer, presidente de ERC, e do Conseller, Ventura Gassol, afirmaba que na conversa “Falamos de Xinebra e de outras moitas cousas”. Alexandre Bóveda anotaba no seu diario: ”Ingreso na Sociedade de Nacións. Hai que entrar. Falarase no próximo Consello”. O informe da delegación vasca, escrito polo seu secretario, Ramón Goñi, aínda é máis explícito. Mencionaba a xuntanza, celebrada na sede da entidade Palestra o día 11 de Agosto. Nela, Josep Dencás, conseller e dirixente de Estat Catalá, adscrito a Esquerra Republicana de Catalunya, definiu a orientación de Galeuzca en tres comisións: Política, relacións económicas e intercambio cultural. As comisións A primeira subdividíase en peninsular, radicada en Madrid, e europea, situada en Xenebra. Goñi citaba a celebración da xa mencionada reunión no Ateneo barcelonés o día anterior especificamente dedicada ao tema dos Congresos de Minorías Nacionais, e en coincidencia con Castelao e Das Casas dicía: "Maspons e Estelrich insistiron con razóns de gran peso na necesidade desa colaboración internacional". Don Manuel de Irujo ampliaría aínda máis os acordos do Galeuzca, referíndoos á Asociación de Nacionalidades Europeas "para que Galiza, Catalunya e Euzkadi presentaran ao primeiro Congreso os Estatutos de Galeuzca; que en Xenebra cambiaran impresións acerca da forma e termos de formular ante a Asociación de Nacionalidades primeiro e ante a Sociedade de Nacións pola súa mediación se posíbel for, a petición que fora realizada por tales entidades ao Goberno da República española, para que, cumprindo o disposto no artigo 7 da Constitución, puxera en vigor dentro do Estado o dereito das xentes, que garante a seguridade de ser xulgado na súa propia lingua cada cidadán, revisando o proceso ldiaquez, e facendo respectar os dereitos do home en Euskadi, que alí se proclamara a Galeuzca como entente dentro da Asociación de Nacionalidades...". Os convenios comprometidos no Galeuzca, polo tanto, supuñan o ingreso de Galiza no CME ou CNN da SDN en 1933, a actuación conxunta vasco-galego-catalá no Congreso de Minorías Nacionais a celebrar en setembro e a presentación nel da entente trinacional de Galeuzca e das súas bases programáticas.